Durkheim: de gemeenschap bestaat boven het individu - van Manen - Artikel

Emile Durkheim wordt gezien als een van de founding fathers van de rechtssociologie. Durkheim gaat ervan uit dat er zowel buiten als boven de individuen een gemeenschap bestaat (de société) met een eigen bewustzijn en geweten, dat het gedrag van de mensen beïnvloedt of zelfs bepaalt. Dit wijkt af van het moderne westerse denken, dat vooral gericht is op de autonome, kiezende individu.

Wat ziet Durkheim als object van de sociologie?

Hij benadert het object door het introduceren van drie begrippen: de gemeenschap, de conscience collective en de sociale feiten. Het object wordt volgens hem met deze drie begrippen gegeven.

• In de eerste plaats is het object volgens Durkheim dus de gemeenschap. Deze ziet hij als een zelfstandige, aparte werkelijkheid en dus meer dan een verzameling van individuen. De gemeenschap heeft een eigen identiteit, geweten, bewustzijn, moraal, persoonlijkheid, enz.

• In de tweede plaats heeft de gemeenschap een conscience collective. Dit begrip heeft een dubbele betekenis: zowel een collectief bewustzijn als een collectief geweten. De gemeenschap kan slechts met behulp van deze zogenaamde conscience collective doordringen tot op het niveau van het individu.

• In de derde plaats richt hij zich op de sociale feiten. Dit zijn ook bovenindividuele verschijnselen. Het zijn manieren van handelen en denken die waarneembaar voorkomen in de werkelijkheid.

Hoe bestudeert Durkheim zijn object?

De gemeenschap en de conscience collective zijn niet rechtstreeks te bestuderen, maar de sociale feiten kunnen wel worden onderzocht, waarna vervolgens uitspraken gedaan kunnen worden over de conscience collective en over de gemeenschap. Om de sociale feiten te onderzoeken, geeft hij een wetenschappelijke, sociologische methode. Het is gericht op het verzamelen van cijfermateriaal (kwantitatieve gegevens). Hij geeft drie regels:

• Sociale feiten moeten worden bestudeerd als ‘voorwerpen’;

• Alle alledaagse vooronderstellingen moeten systematisch worden uitgebannen;

• De socioloog wordt aangespoord om als object slechts een groep verschijnselen te onderzoeken die vooraf gedefinieerd zijn op basis van gemeenschappelijke, externe verschijnselen.

De term sociaal feit is voor Durkheim het belangrijkste begrip. Wil er van een sociaal feit sprake zijn, dan moet er volgens hem iets boven-individueels aan de hand zijn. De verplichtingen die de sociale feiten opleggen, bestaan buiten het bewustzijn van het individu en hebben een dwingende macht over hem. Het is echter niet voldoende om uitsluitend te zoeken naar de oorzakelijke verbanden. Naast het zoeken naar de oorzaak-gevolg-relaties, is het namelijk ook van belang dat de functies van en sociaal feit worden blootgelegd. De functie is volgens Durkheim steeds sociaal. Oorzaak en functie hebben volgens Durkheim een zekere reciprociteit: de ene kan niet zonder de andere.

Om de normaliteit van een verschijnsel te constateren, moeten de geconstateerde externe kenmerken van een verschijnsel ‘in de natuur der zaken’ gefundeerd zijn. Hij geeft verschillende regels om het onderscheid te maken tussen normaal en pathologisch:

• Regel 1: een sociaal feit is normaal wanneer dit optreedt in het gemiddelde van de gemeenschappen van dezelfde soort. Dit moet beschouwd worden in de corresponderende fase van hun evolutie;

• Regel 2: de waarheid van het resultaat van deze methode kan vastgesteld worden door te laten zien dat de algemeenheid van het fenomeen gerelateerd is aan de algemene condities van het collectieve leven in dat bepaalde sociale model;

• Regel 3: het is noodzakelijk om aan de hand van de tweede regel de waarheid vast te stellen, indien het sociale feit betrekking heeft op een sociale soort dat zijn ontwikkeling nog niet heeft voltooid.

Durkheim stelt dat het recht, de moraal, de rechtsregels en de morele regels eigenlijk altijd in overeenstemming zijn met de conscience collective, behalve in de gevallen dat er een conflict is dat pathologisch van aard is.

Met moraal bedoelt hij niet de subjectieve moraal. Hier moet de psychologisch zich volgens hem op richten. De moraal is volgens Durkheim objectief en behorend tot de gemeenschap: de sociale moraal. Deze is dan ook niet altijd hetzelfde en kan per tijd en plaats verschillen. Het rechtsbegrip dat hij hanteert, is niet een simpel en positivistisch rechtsbegrip (zoals de wet en de rechter dat bepalen), maar het is een sociaal feit dat zeer nauw verweven is met de conscience collective en de moraal. De rechtsregel is dan ook niet alleen de manier om gewoonlijk te handelen, maar vooral een manier om in overeenstemming met een gemeenschappelijke verplichting te handelen, dus in zekere mate onttrokken aan de individuele willekeur.

Het doel van de sociologie is meer dan alleen het beschrijven van de sociale werkelijkheid, hij wil namelijk ook de sociale feiten veranderen.

Er kan dan ook gezegd worden dat Durkheim een belangrijke bijdrage geleverd heeft aan het sociologisch denken en aan de sociologie.