Vrijheidsbeneming - Universiteit Utrecht

Hoorcollege vrijheidsbeneming 

Laatste jaren is er een daling in jeugdcriminaliteitscijfers te zien. 

Plaatsingsgronden:  

• Jeugdige kan in JJI geplaatst worden als hij door de rechter is veroordeeld voor het plegen van een bepaald misdrijf = tenuitvoerlegging strafrechtelijke veroordeling 

• Zodra een jeugdige verdacht wordt van een misdrijf (onder bepaalde voorwaarden). Het gaat hier om de vrijheidsbeneming in de voorfase.  

Tenuitvoerlegging strafrechtelijke veroordeling 

• Internationaal 

• Artikel 37 IVRK 

• Verbod op levenslange gevangenisstraf zonder mogelijkheid van vrijlating 

• Is dit niet in strijd met sub b van artikel 37? > zo kort mogelijk. 

• Behandeling met menselijkheid; behoeften naar leeftijd 

• Gevolg: volwassenen en jeugdigen van elkaar gescheiden plaatsen, behalve als dit niet in het belang is van het kind. 

• Contact met familie is mogelijk. Dit kan worden beperkt. 

• General Comment no 24: vrijheidsbeneming als uiterste maatregel 

• Kernnormen die door Staten in acht moeten worden genomen wanneer jeugdige van zijn vrijheid is beroofd. 

• Jongere mag niet onderworpen worden aan foltering, scheiding volwassenen en kinderen, kindvriendelijk, rechtspositie moet beschermd worden en er moet een onafhankelijke Klachtencommissie zijn. 

• Meer aandacht voor vroegtijdige interventie en preventie.  

• Nationaal 

• Beginselenwet justitiële jeugdinrichtingen (Bjj) 

• Reglement justitiële jeugdinrichtingen (Rjj) 

• Ministeriële regelingen, o.a.: 

• Regeling model huisregels JJI 

• Regeling plaatsing en overplaatsing jeugdigen 

• Regeling straf- en afzonderingscel JJI 

• Regeling toepassing mechanische middelen jeugdigen 

• Er worden hier bevoegdheden gegeven aan bijvoorbeeld de directeur in het opleggen van disciplinaire straffen maar daarnaast ook plichten: voldoen aan waarborgen. Ook deze zijn opgenomen in de Beginselenwet. 

Plaatsing 

• (Onherroepelijke) strafrechtelijke veroordeling 

• Jeugddetentie, PIJ-maatregel, TBS & gedragsbeïnvloedende maatregel 

• Voorlopige hechtenis 

• Inbewaringstelling, gevangenhouding & gevangenneming 

• Onderscheid o.b.v. leeftijd. Jonger dan 18 jaar bij plegen van strafbaar feit, en jongeren van 18-23 jaar waarbij artikel 77c wordt ingezet. 

• Selectiefunctionaris  

• Belast met het plaatsen van de jeugdige in de betreffende instelling en afdeling. Is bijv. Afhankelijk van titel van vrijheidsbeneming, doel, persoon jeugdige en advies van rechter-commissaris. In beginsel jongens en meisjes van elkaar gescheiden, behalve als dat door bijzondere afdeling niet mogelijk is. 

• Beperkt beveiligde inrichting (open) en normaal beveiligde inrichting (gesloten). Dit kan ook per afdeling verschillen. In beginsel wordt jeugdige in een normaal beveiligde inrichting geplaatst, behalve als door OM of rechter is bepaald dat beperkt beveiligd beter aansluit.  

• Jeugdige kan tijdelijk geplaatst worden in politiecel als ergens anders nog geen plaats is (dit is laatste redmiddel, en van zo kort mogelijke duur). Vanaf 16 jaar is maximale termijn 10 dagen, jonger dan 16 jaar is het maximaal 3 dagen (en alleen als dat in afwachting is van vervoer naar de inrichting toe). 

• 2008: scheiding civielrechtelijke en strafrechtelijke titel. Eerder werden ze samen geplaatst. 

• Uitzondering: als civielrechtelijke al in een JJI zit, en rechter vaardigt machtiging gesloten inrichting uit, dan kan het zo zijn dat de jeugdige in de JJI mag blijven. De jeugdige moet daarmee instemmen (vanaf 16 jaar) en anders de ouders (jonger dan 16 jaar). 

• Kritiek: mensen die beschermd moesten worden werden in een soort gevangenis gezet.  

• Maar: gebrek aan plaatsen voor jongeren met civielrechtelijke titel. Dat zorgtekort moet aangepakt worden. 

• 2019: aankondiging kleinschalige voorzieningen > aard en ernst van de psychosociale problematiek is leidend. Inmiddels is besloten dat dit uitgevoerd gaat worden. Waarom? > jongeren krijgen niet altijd aansluitende zorg. In het jeugdstrafrecht is maar één type inrichting, terwijl jongeren verschillende behoeften hebben > kleinschalige inrichting. 

• Max 8 jongeren per groep.  

• Vernieuwd uitgangspunt: kijken naar aard en ernst van problematiek, niet naar titel. Samenplaatsing is dus weer mogelijk. Jongeren leven in laag beveiligde setting met als doel continuering van hun leven > impact van vrijheidsbeneming wordt verminderd.  

• Geen one size fits all benadering > per individu kijken of het kan lukken. 

• Kritiek? 

• Niet iedereen kan geplaatst worden 

• Slachtoffer en dader moeten niet samen geplaatst worden.  

• Rekening houden met het feit dat het gaat om zeer uiteenlopende leeftijdscategorieën.  

Doelstelling 

• Gemeenschappelijk doel: vermindering kans op ontsporing na terugkeer in de maatschappij. 

• Veilige omgeving; 

• Menswaardige bejegening minderjarige; 

• Bijdragen aan een beter sociaal functioneren (bijv. Door pedagogisch dagprogramma en perspectiefplan); 

• Bijdragen aan goede voortgang van de rechtsgang; 

Beperkingen 

• Leer minimale beperkingen: alleen als het niet anders kan. 

• Noodzakelijk vs. Proportioneel 

• Beperking van grondrecht alleen mogelijk als doel vrijheidsbeneming of handhaving van orde en veiligheid in inrichting. Dus: geen beperkingen, tenzij... 

1. Gebruik geweld en uitoefening controle 

1. Onderzoek lichaam en kleding; onderzoek kamer; urineonderzoek, gebruik van geweld en vrijheidsbeperkende middelen; gedogen van geneeskundige behandeling (als arts van oordeel is dat medische behandeling nodig is door levensgevaar, blijvende invaliditeit of zelfverminking); handboeien gebruiken 

2. Ordemaatregelen en time-out 

1. Grond: verstoring orde/veiligheid of bescherming jeugdige 

2. Duur: zolang noodzaak bestaat 

3. Doel: herstel orde/veiligheid of bescherming jeugdige 

4. Mogelijkheden: uitsluiting verblijf groep/deelname aan activiteiten (dit mag personeelslid doen), afzondering, afzondering elders en tijdelijke overplaatsing (= niet limitatief) 

1. In beginsel neemt directeur hiertoe beslissing. 

2. Afzondering kan plaatsvinden met cameraobservatie wanneer jeugdige mogelijk een gevaar is voor zichzelf. 

3. Afzondering elders: alleen als plaatsing in inrichting op ernstige bezwaren stuit. Kan wel leiden tot vertraging van behandeling > terughoudend mee omgaan. 

4. Mogelijkheid om twee ordemaatregelen tegelijk op te leggen. 

3. Disciplinaire straffen 

1. Grond: verantwoordelijk houden voor strafwaardig gedrag 

2. Duur: vooraf bepaald afhankelijk van gedraging 

3. Doel: terechtwijzen jeugdige 

4. Mogelijkheden: opsluiting, uitsluiting, ontzegging bezoek, verlof en geldboete (= limitatief) 

1. Opsluiting: strafcel, verblijfsruimte. In principe op de afdeling waar ze al verblijven. Wel altijd het recht om te luchten (wel alleen). Camera is mogelijk als er gedacht wordt dat jeugdige zichzelf iets aan kan doen. Gedurende opsluiting kan contact met buitenwereld worden uitgesloten. 

2. Uitsluiting van activiteiten: tijdens uitsluiting kan contact met buitenwereld worden beperkt. 

3. Verlof kan worden ingetrokken, beperkt of worden geweigerd 

4. Geldboete met maximale hoogte: zakgeld van 1 week 

5. Deze lijst met disciplinaire straffen is wel limitatief. Er kunnen wel verschillende straffen tegelijk worden opgelegd. Regels: opsluiting en uitsluiting kan tot 16 jaar niet langer duren dan 4 dagen, 16-18-jarigen maximaal 7 dagen. 

6. Directeur heeft exclusieve bevoegdheid tot opleggen hiervan. Dit moet zo snel mogelijk en jeugdige moet worden gehoord. 

Eerder waren disciplinaire straffen afgeschaft, nu weer ingevoerd (2001): erkenning van verantwoordelijkheid jeugdige + jeugdige moet gelijkwaardig worden behandeld als een volwassene. 

Ontzegging van bezoek: de praktijk 

• Mag alleen als bezoek mede aanleiding heeft gehad bij opleggen van straf. 

• Contact met ouders is geen uitzondering. Dit kan dus ook onder deze disciplinaire straf worden beperkt.  

• Personeelslid komt achter strafbaar feit > doorgeven aan directeur, ook jeugdige hoort het > directeur heeft exclusieve bevoegdheid tot opleggen van straf, maar eerst dient hij de jeugdige te horen. De directeur kan slechts een straf opleggen als de jeugdige verantwoordelijk kan worden gehouden voor het feit.  

• Mededeling beslissing aan jeugdige en ouders, tenzij de minderjarige de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt en hiertoe geen toestemming geeft, of als ouders hebben aangegeven niet betrokken te willen worden bij beslissingen van JJI, of als andere zwaarwegende belangen van jeugdige zich hiertoe verzetten. 

• Jeugdige moet het begrijpen: waarom? En mogelijkheid beklag en beroep. 

• Straf dient direct ten uitvoer te worden gelegd. 

• Mogelijkheid van bemiddeling, beklag en beroep. Eerst bemiddeling > dan kan beklag, wordt dit afgekeurd > dan beroep.  

Rechtswaarborgen 

• Informatieplicht: schriftelijk, begrijpelijke taal 

• Jeugdige moet bij binnenkomst weten wat zijn rechtswaarborgen zijn. 

• Jeugdigen moeten van beklagmogelijkheid op de hoogte zijn en er ook gemakkelijk toegang toe hebben. 

• Horen en schriftelijke mededelingen 

• Beslissingen die alleen door de directeur mogen worden genomen. De jeugdige moet vooraf worden gehoord. Soms kan ook achteraf een verhoor plaatsvinden. Het horen moet gebeuren in een voor de jeugdige begrijpelijke taal.  

• Mededelingsplicht: als dit niet wordt gedaan, kan er onzekerheid bij de jeugdige ontstaan.  

• Dossier en inzagerecht 

• Voor iedere jeugdige wordt een dossier aangelegd: uitgebrachte rapporten t.b.v. uitgevoerde straffen/maatregelen, perspectiefplan, evaluatieverslagen. Jeugdige heeft recht op inzage en soms ook recht op afschrift. Directeur kan beperking afleggen bijv. voor veiligheid en orde in inrichting.  

• Medezeggenschap 

• Toezicht (onafhankelijk) 

Contact met de buitenwereld 

• Van belang voor de resocialisatie 

• Post, telefoon, bezoek & contact met de media 

• Geen absoluut recht; beperking is mogelijk 

• Beperking ter handhaving orde & veiligheid in overeenstemming met art. 37 IVRK? 

• Beperking van contact met ouders. Dit mag volgens 37 alleen in belang van kind, maar in beginselenwet mag het ook ter handhaving van orde en veiligheid (veel breder). Is dat wel wenselijk? 

• Contact kan ook plaatsvinden onder toezicht: bezoeker beschermen tegen jeugdige. 

• Geprivilegieerde personen 

• Advocaat heeft vrije toegang 

• Ouders zijn wel bevoorrecht (mogen contact met jongere zonder toezicht), maar ze hebben geen vrije toegang. 

Deelonderwerpen 

• Dossier en perspectiefplan 

• Van iedere jeugdige wordt een dossier gemaakt, jeugdige heeft recht op inzage en in sommige gevallen recht op afschrift van delen daarvan. 

• Perspectiefplan: realiseren van doelstellingen en zorgen dat jeugdige hiervan op de hoogte is, en hieraan wil meewerken. Na drie weken moet directeur een perspectiefplan hebben opgesteld. Informatie over diagnose, behandeling, medische gegevens, doelstellingen, verwachte duur, verplichte onderwijsprogramma. 

• Dagprogramma 

• Jeugdige verblijft in groep en neemt deel aan activiteit. Doel resocialisatie en opvoeding. Huiselijke sfeer: woonkamer, tv etc. Het streven naar aanwezigheid op de groep lijkt soms niet haalbaar door personeelstekort > stoppen van groepen > wat moet er dan met de jeugdige?  

• Verblijf in groep kan door directeur worden beperkt (maximaal voor 7 dagen, wat telkens met 7 dagen kan worden verlengd).  

• Verzorging en onderwijs 

• Jeugdige heeft verplichte deelname gericht op onderwijs en pedagogische vorming. Omvang en inhoud is afhankelijk van bestemming en populatie van inrichting, lengte verblijf, mate van beveiliging inrichting en wensen van jeugdige. 

• Recht op verzorging: recht om godsdienst te belijden, medische zorg, sociale zorg en hulpverlening en persoonlijke verzorging. 

• Scholings- en trainingsprogramma 

• Overgang naar de vrije maatschappij. Pakket waar jeugdige aan kan meedoen nadat jeugdige zijn verblijf heeft afgerond, gericht op: onderwijs, arbeid, vrije tijd. Is op basis van vrijwilligheid. Maximaal 3 maanden, minimale duur van 26 uur per week. Programma aan het begin intensief, wordt steeds verder afgebouwd. 

• Verlof 

• Voor verlof is machtiging van Minister van Veiligheid en Justitie vereist, directeur kan dit niet. Bijzondere voorwaarden kunnen worden gesteld, algemene voorwaarde dat jeugdige geen misdrijf pleegt. 

• Incidenteel verlof: max 72 uur, bijvoorbeeld een uitvaart 

• Planmatig verlof: gericht op voorbereiding voor de terugkeer in de maatschappij, bijvoorbeeld een sollicitatie. 

• Overwegingen: risicoanalyse > continuïteit van behandeling en maatschappelijke veiligheid. 

• Directeur kan beslissen dat verlof alleen plaatsvindt onder bewaking of met begeleiding. 

Vrijheidsbeneming in de voorfase 

• Ophouden voor onderzoek 

• Inverzekeringstelling 

• Voorlopige hechtenis 

• De procedure in de praktijk: inbewaringstelling & gevangenhouding (en gevangenneming) 

• In eerste instantie moet OvJ inbewaringstelling verzoeken, toegewezen door rechter-commissaris > jeugdige voor max. 14 dagen in JJI (of andere plaatst). Nachtdetentie is ook mogelijk (en dan overdag naar school/werk). Binnen die 14 dagen moet er een vordering van gevangenneming ingediend worden bij de raadkamer. De jeugdige moet worden gehoord en verblijf in JJI kan met max 90 dagen worden verlengd. Niet verhoord? > dan max. 30 dagen verlenging. Binnen die periode is de behandeling ter terechtzitting, jeudige moet hiervoor gedagvaard worden. Is dat binnen de periode niet haalbaar? > dan pro forma zitting. Al die tijd is jeugdige dus in JJI terwijl rechter nog niet heeft beslist dat hij schuldig is. 

Internationaal 

• Artikel 37 IVRK: 

• In overeenstemming met de wet 

• Uiterst middel & voor zo kort mogelijke duur 

• Bijstand en toetsing vrijheidsbeneming 

• Juridisch en andere passende bijstand 

• Comité rechten van het kind, GC 24: alleen in ernstige gevallen en nadat een zorgvuldige afweging is gemaakt over de terugkeer in de maatschappij. Voorlopige hechtenis moet regelmatig herzien (met oog op beëindiging daarvan) en bij wet beperkt. Alleen wanneer er sprake is van echte zorgen.  

Nationaal 

• Wetboek van Strafvordering 

• Gronden 

• Verdenking ernstig strafbaar feit 

• Ernstige bezwaren tegen verdachte 

• Wettelijke grond voor voorlopige hechtenis 

• Gevaar: vluchten, recidive, belemmering waarheidsvinding of maatschappelijke onrust 

• Tenzij: Anticipatiegebod 

• De verdachte kan niet langer in voorlopige hechtenis zitten dan de gevangenisstraf zou duren. 

Tenuitvoerlegging 

• In een JJI of elke daartoe geschikte plaats (dit bepaalt rechter) 

• Uiterst middel: schorsen, tenzij... 

• Hiermee komt het overeen met artikel 37 IVRK 

• Bijzondere voorwaarden bij schorsing: avondklok, contactverbod, intensieve begeleiding door JR. Deze zijn veel minder ingrijpend dan uitvoerlegging van voorlopige hechtenis. Alleen bijzondere voorwaarden als dit echt nodig is. Anders gewone schorsing. 

Praktijk 

Onderzoek door Van den Brink, drie kernbevindingen: 

• Nauwe samenhang toepassing voorlopige hechtenis en straftoemeting na veroordeling: met de voorlopige hechtenis wordt vooruitgelopen op vrijheidsstraf. 

• Pedagogisch effectief en minder schadelijk voor ontwikkeling jeugdige > kritiek? 

• Jeugdige mag zijn proces in vrijheid afwachten, recht op eerlijk proces. Voorlopige hechtenis mag alleen als dit noodzakelijk is ter afwijking van gevaar. Maar een rechter moet wel vrijheidsstraf kunnen opleggen als de jeugdige in vrijheid zijn straf heeft afgewacht. 

• Voorlopige hechtenis moet met grote voorzichtigheid worden toegepast. Niet als voorloper op straf. 

• Ruime interpretatie en toepassing gronden voorlopige hechtenis; recidive 

• Maakt “pedagogische gewenste” schorsing mogelijk > kritiek? 

• Heeft OvJ vooronderzoek gedaan? Kan voorlopige hechtenis opgelegd worden?  

• Doel van rechters is niet altijd voorlopige hechtenis, maar om schorsing onder voorwaarden mogelijk te maken. Is dat wel verantwoord? Schorsing kan ten alle tijden worden opgeheven > dan zit jeugdige alsnog in voorlopige hechtenis. 

• Gebruik van schorsingsvoorwaarden voor “hulpverleningsdoeleinden” 

• Leveren van maatwerk en inspelen op de individuele behoefte jeugdigen > kritiek? 

• Beslissing rechter is vaak gebaseerd op RvdK of JR. Veel rechters geloven in schorsing onder voorwaarden om zo vroegtijdige hulpverlening te faciliteren. Maar kritiek: dit moet geen vrijbrief worden voor behandeling. Moeten die voorwaarden niet terughoudend worden toegepast? 

• Praktijk: bijzondere voorwaarden vormen een zelfstandig kader voor interventie. “Stok achter de deur”, rechters kunnen minder aandacht krijgen voor rechtswaarborgen. 

Kritiek: 

• Willekeur: wanneer leg je voorwaarde op? Elke rechter wat anders 

• Subsidiariteit en proportionaliteit kunnen in de knel komen bij het opleggen van schorsende voorwaarden. 

• Pedagogische voorwaarden als ‘kom op tijd op school’, moet dat strafrechtelijk kunnen worden afgedwongen? Dit leidt juist tot criminalisering (onderzoek) 

• Het leidt tot valse beschuldiging. In strijd met onschuldbeginsel.