Typische leesontwikkeling en ontwikkelingsdyslexie in verschillende talen

De beste voorspeller van hoe goed kinderen gaan lezen en schrijven, is hun vermogen om klankcomponenten in woorden te horen en manipuleren. Dit vermogen heet fonologisch bewustzijn. Bij de kinderen bij wie dit moeilijker gaat, is de kans op dyslexie veel groter. Dit vermogen kan al lang voordat het kind gaat leren lezen, gemeten worden.

In verschillende talen zijn er grote verschillen in geluidspatronen van de taal, en ook in de loop van leesontwikkeling. Dyslexie komt daar in verschillende vormen voor. Het is ook bewezen dat dyslexie in alle talen voorkomt.

Studies naar dyslexie en leesvaardigheid gaan uit van en universele fonologische ontwikkeling bij verschillende talen. Wat wel taalspecifiek is, is de manier waarop geluiden aan letters (of symbolen) worden gekoppeld.

1. In Italiaans gaat het leren lezen relatief snel, omdat 1 symbool aan 1 klank kan worden gekoppeld. Dit heet een transparante of consistente orthografie.
2. In het Frans is er een veel tot 1 verhouding tussen klank en symbool: pain/fin/hein, dit heet feedback inconsistentie.
3. In het Engels is de verhouding veel tot 1 voor symbool versus klank: cough/rough/bough, dit het feedforward inconsistentie.

Frans en Engels zijn inconsistente of nontransparante talen, en leren lezen gaat hier langzamer.

Bij dyslexie hebben kinderen moeite met sublexicale fonologie: het zien en manipuleren van klankeenheden die samen een woord vormen.

Ontwikkeling van fonologisch bewustzijn

Fonologisch bewustzijn wordt meestal gemeten op drie niveaus, die in een hiërarchie staan.

1) kinderen zien dat woorden in lettergrepen kunnen worden verdeeld: ka-mer

2) lettergrepen kunnen opgebroken worden in onset-rime eenheden, waarbij je bij de medeklinker moet breken: sp-aak

3) onsets en rimes kunnen worden opgedeeld in losse fonemen. Dat zijn de kleinste spraakklanken die woorden opmaken. In veel talen zijn dit de letters (klanken) van het alfabet. Letters worden gebruikt om de fonemen te symboliseren.

De ontwikkeling van fonologisch bewustzijn lijkt een gelijk traject te volgen bij verschillende talen. Een peuter kan bijvoorbeeld rijmpjes afmaken of uit drie rijmende woorden de afwijkende selecteren (kat, pit, zat). In verschillende talen is er eenzelfde volgorde in de ontwikkeling van fonologisch bewustzijn: eerst worden kinderen zich bewust van grotere eenheden van klanken in woorden: de lettergreep, onset en rime. De term rime is niet hetzelfde als het Engelse ‘rhyme’! In het woord ‘wig’ is de lettergreep ‘wig’, de onset is ‘w’ en de rime is ‘ig’. De fonemen zijn ‘w’-‘i’-‘g’.

Het opkomen van foneembegrip varieert sterk tussen tallen. In transparante orthografieën zoals Turks, Fins, Grieks en Italiaans gaat dit veel sneller dan in nontransparante zoals Engels, Deens en Frans. Dit heeft twee oorzaken:

1. fonologische complexiteit van de gesproken taal

2. orthografische consistentie van geschreven taal

Fonologisch bewustzijn gaat sneller wanneer talen een simpele lettergreep structuur hebben; die waarbij lettergrepen bestaan uit een medeklinker en een klinker (consonant en vowel: CV-lettergrepen). De meeste wereldtalen gebruiken deze simpele structuur. Een voorbeeld uit het Spaans/Italiaans: ‘casa’. De onset-rime scheiding is hetzelfde als de foneemscheiding: /c/ /A/ /s/ /A/. Verder is er in deze talen een 1 op 1 verhouding van letter en klank. Hierdoor wordt het leren lezen (klanken gaan koppelen aan schrift) vergemakkelijkt.

Een stapje moeilijker wordt het, wanneer er een complexere lettergreep structuur is. Bijvoorbeeld bij Duits: het heeft CV-lettergrepen, maar ook CVC, CCVC en CVCC lettergrepen (en ook CCC clusters zoals in Strasse). Hierbij is de onset-rime scheiding niet gelijk aan fonemische scheiding. Maar de orthografie is wel consistent: nog steeds een 1 tot 1 verhouding van letter en klank.

Het kind met de meeste moeite om te leren lezen is het kind waarbij er een orthografisch inconsistente taal is met ook een complexe lettergreep structuur. Het Engels heeft ook CCC clusters zoals in Duits, maar slechts weinig CV lettergrepen. De onset-rime scheiding is zelden gelijk aan fonemische scheiding (dus een complexe fonologie). Hiernaast is er een veel tot 1 verhouding van klanken naar een letter (de a in cat, car, cake en call).

Het Chinees is een non alfabetische taal. Het heeft een simpele fonologische structuur met voornamelijk CV lettergrepen. Het zou vreemd zijn voor Chinese kinderen om fonemisch bewustzijn te ontwikkelen, omdat ze leren van een karakter gebaseerd script (en dus niet klanken aan letters koppelen). Maar, kinderen leren Chinees van 2 systemen: het Pinyin en het Zhuyin. In het Pinyin wordt het alfabet gebruikt om componentklanken aan lettergrepen te koppelen. In Zhuyin worden zeer simpele karakters gebruikt (lijken dan qua beeld op een letter). De kinderen die onderwijs krijgen via Pinyin of Zhuyin ontwikkelen goed fonemisch bewustzijn. Kinderen die Chinese karakters leren door eindeloos ‘opdreunen’ laten zeer weinig fonemisch bewustzijn zien.

Het traject van leren lezen

Tegelijk met fonemisch bewustzijn komt de vaardigheid op van het hercoderen van grafeem naar foneem (letter naar klank). Een groot onderzoek naar leesvaardigheid van kinderen die verschillende talen leren, wees uit dat de kinderen in de orthografisch consistente talen (Grieks, Fins, Duits etc.) beter konden lezen dan kinderen die minder consistente talen kenden. De kinderen die het het slechtst deden waren de Engelse kinderen. Ook een jaar later, toen alle kinderen 1,5 jaar leesonderwijs hadden gehad, deden zij het het slechtst. Dit komt doordat er in de Engelse taal een sterke inconsistentie is in zowel lezen als spellen.

Een ander onderzoek bekeek taalvaardigheid tussen Duits en Engels. In beide talen is er gelijke orthografie en fonologie, dus ze zijn goed te vergelijken. Maar voor de Duitse taal kent het grafeem ‘a’ dezelfde uitspraak voor meerdere woorden, terwijl voor Engels de uitspraak telkens anders is. De onderzoekers meenden dat wanneer orthografische consistentie de leesontwikkeling beïnvloedt, de Engelse kinderen het slechter zouden moeten doen op non-woorden. Inderdaad waren Duitse kinderen met evenveel leeservaring veel beter in het lezen van nonwoorden. Met 9 jarige kinderen was dit verschil nog steeds sterk.

Het is duidelijk dat Engelse kinderen langzamer grafeem naar foneem hercoderen leren, en dat dit grotendeels ligt aan de inconsistentie van de orthografie.

Hoewel de orthografie op het niveau van de foneem zeer inconsistent is, is het dit minder op het niveau van de rime. Kinderen zullen dus eerder goed leren lezen wanneer ze meer focussen op grotere woordeenheden zoals de rime. Maar, als orthografische eenheden groter zijn, zijn er ook meer combinaties en dus meer eenheden om te leren.

Ontwikkelingsdyslexie bij kinderen en verschillende talen

Als we nu naar dyslexie kijken, zien we analoge verschillen in de uiting (maar niet prevalentie!) van leesproblemen. In alle talen hebben dyslectische kinderen moeite met fonologisch bewustzijn: ze hebben problemen met kortetermijngeheugen, kunnen minder snel kleuren noemen en zien minder snel het afwijkende woord in een reeks.

In inconsistente orthografieën zoals Engels kan dyslexie worden gediagnosticeerd op basis van verminderde nauwkeurigheid in fonologische taken. In consistente orthografieën is dit op basis van gereduceerde snelheid. Dit komt, omdat kinderen in consistente talen spellingsinformatie kunnen gebruiken om woorden alsnog te lezen – want, er is een 1 op 1 verhouding van klanken en letters. Dit kost echter wel veel tijd (vandaar de vertraging).

In consistente orthografieën manifesteert dyslexie zich als extreem inspannend decoderen en een onzorgvuldige spelling. Ook hebben ze een gereduceerd fonologisch geheugen, zodat wanneer ze eindelijk alle woorden hebben gedecodeerd, ze het begin van de zin kwijt zijn en geen betekenis kunnen afleiden. Maar, het grootste probleem is de slechte spelling. Dit komt doordat de meeste orthografisch consistente talen (logisch lezen) juist inconsistent zijn voor spelling.

In inconsistente orthografieën manifesteert dyslexie zich als onzorgvuldig en extreem inspannend lezen. Omdat grafemen (letters op papier) niet logisch koppelen aan fonemen, hebben kinderen erg veel moeite met lezen. Daarbij kunnen zij niet spellingsinformatie gebruiken om alsnog een fonologische klank bij een geschreven woord te verzinnen: eenzelfde klank kan in 2 woorden er verschillend uitzien (pitch versus rich). Kinderen die Chinees leren hebben dezelfde problemen met het fonologisch verwerken als Engels lerende kinderen. Ook hier manifesteert de dyslexie zich met name in schrijven. Chinese kinderen met dyslexie kunnen wel karakters vertalen in klanken, maar om een klank om te zetten in een karakter gaat ze erg moeilijk af.

In onderzoek bij dyslectische kinderen kunnen twee soorten controlegroepen worden gebruikt. Ten eerste kunnen kinderen gematcht worden op chronologische leeftijd (CL). Maar, deze kinderen zijn natuurlijk beter in lezen. Als men fundamentele verschillen in lezen wil vinden, moet men matchen op leesniveau (vaak het aantal bekende woorden), dit heet een reading-level design (RL). Bij zeer jonge kinderen kunnen alleen CL matches worden gebruik, net als bij volwassenen.

Het ontwikkelingstraject van dyslexie

Dyslectische kinderen hebben fonologische beperkingen. Dit is te vinden op alle drie de niveaus: lettergreep, onset-rime en foneem. Onderzoek toont ook aan dat dyslexie bij inconsistente orthografieën extreem pervasief/doordringend is: zelfs volwassenen met dyslexie deden het slechter dan kinderen.

Maar, bij consistente orthografieën is het foneem probleem alleen te merken bij het begin van het leren lezen. Dyslectische kinderen komen snel bij, hoewel ze in vergelijking met CL kinderen het wel slechter blijven doen (maar wel even goed als RL dus).

Naast problemen op het foneem niveau zijn ook problemen aangetoond op het rijm en lettergreep niveau. Dyslectische kinderen herkennen rijmende woorden minder goed en kunnen niet goed indelen in lettergrepen.

Er zijn maar weinig studies bij dyslectische kinderen die nonalfabetische orthografieën leren. De paar studies die er zijn, bijvoorbeeld bij Chinese kinderen, tonen aan dat zij ook problemen hebben met lettergreep, rijm en foneem niveau (zowel voor CL als RL kinderen).

Traject van leren lezen bij dyslexie

Het leren lezen is beperkt bij dyslectische kinderen, maar ook hier zijn er grote cross-culturele verschillen. In landen met consistente orthografieën kunnen kinderen uiteindelijk goed leren presteren. Het probleem is dat het hercoderen van schrift naar spraak erg langzaam gaat. Bij het oplezen van nonwoorden vallen kinderen met dyslexie daarom uit op leessnelheid. Deze beperking valt met name op bij jonge kinderen. Dan is er ook nog sprake van verminderde nauwkeurigheid. Wanneer iets oudere kinderen (3 jaar leeservaring) worden vergeleken met RL-kinderen, is de nauwkeurigheid even groot. Maar, het kostte de kinderen met dyslexie wel nog twee keer zo lang om woorden op te lezen.

Bij talen met inconsistente orthografie zoals het Engels, zijn nauwkeurigheidsbeperkingen bij dyslexie erg persistent. Het oplezen van nonwoorden blijft lastiger voor deze kinderen.

Dyslexie in het brein

Volgens cross-cultureel onderzoek zou dyslexie bij alle wereldtalen dezelfde neurologische basis moeten hebben. Dezelfde fonologische stoornis komt voor bij alle dyslectische kinderen. Het kernprobleem is een linguïstisch of fonologisch probleem, en taal wordt in dezelfde hersengebieden geregeld, ongeacht nationaliteit. Drie gebieden zijn betrokken bij verschillende aspecten van fonologische verwerking.

- fonologisch werkgeheugen hangt af van activiteit in de linker intra pariëtale sulcus

- fonologisch bewustzijn zit in de linker superior temporal sulcus

- rapid automatised naming (RAN) ligt in de rechter superior temporal gyrus en midden temporal gyrus.

Bij volwassenen met dyslexie is herhaaldelijk een onderactiviteit van de linker temporopariëtale en occipitotemporale cortices aangetoond.

Sommigen onderzoekers zijn het echter niet eens of er wel een biologische eenheid kan zijn voor geletterdheid, omdat het een cultureel verworven vaardigheid is.