Indelingen in het recht - Blois - Universiteit Utrecht

Hoofdstuk 2: indelingen in het recht 

Een codificatie is een poging alle rechtsregels op een rechtsgebied op systematische wijze in een wetboek (codex) op te nemen. Voordelen: alle rechtsregels staan in het wetboek + er is overzicht + rechtsregels zijn onderling geordend. Tussen wetboeken en wetten is geen juridisch verschil. Een wetboek kan men karakteriseren als een uitgebreide wet. 

Rechtsgebieden  

We kunnen het nationale recht in drie rechtsgebieden opdelen: 

1. Het privaatrecht 

2. Het staats- en bestuursrecht (Publiekrecht) 

3. Het strafrecht (publiekrecht) 

Het strafrecht: 

- Commune strafrecht 

- Economische strafrecht 

- Verkeersstrafrecht 

Het staatsrecht: 

- Het constitutionele recht (regelt de grondslagen van de staat) 

- Het provincierecht 

- Het gemeenterecht 

- Het waterschapsrecht 

Een functioneel rechtsgebied heeft betrekking op een bepaald (maatschappelijk belangrijk) thema en regelt relaties tussen betrokkenen (zoals milieurecht en huurrecht). 

Publiekrecht en privaatrecht 

Van oorsprong regelt het privaatrecht de juridische relaties tussen burgers, terwijl publiekrecht betrekking heeft op de verhouding tussen overheidsorganen onderling en tussen overheidsorganen en burgers. 

Bij privaatrecht wil iemand zijn eigen belang behartigen, bij publiekrecht treedt de overheid op ter behartiging van het algemeen belang. In het privaatrecht zijn de betrokkenen nevengeschikt: ze gaan op gelijke voet met elkaar om en zijn van gelijke rang. In het publiekrecht stelt de overheid (eenzijdig) de rechtsgevolgen vast, de burger is ondergeschikt aan de overheid.  

Situatie is anders bij de rechtsverhouding tussen overheidsorganen: er is wel sprake van een hiërarchie, maar tegelijk zijn aan provincies en gemeenten bevoegdheden toegekend om hun eigen territoir zelf te besturen. Bovendien werken overheden vaak nauw samen zonder dat er sprake is van ondergeschiktheid. Niet altijd is de relatie tussen overheid en burger van publiekrechtelijke aard. 

Rol van de rechter verschilt bij privaat- en publiekrecht.  

• Bij privaatrechtelijke partijen kan een burgerlijke rechter worden voorgelegd. Het initiatief tot inschakeling van de rechter ligt bij de partijen zelf. Ze kunnen er ook zelf weer een einde aan maken. 

• Burgers/organisaties die te maken krijgen met een volgens hen onjuist overheidsbesluit moeten een beroep doen op de bestuursrechter. Gaat eerst een besluitvormingsproces aan vooraf waarmee de betrokkene wordt geconfronteerd. 

• Strafrecht: hierbij is het Openbaar Ministerie belast met het inschakelen van een rechter. Het OM heeft vervolgingsmonopolie (alleen zij kunnen strafvervolging instellen). Burgers kunnen zelf ook geen einde maken aan de procedure. 

Publiekrecht 

Het publiekrecht bestaat uit: 

Staatsrecht 

Het staatsrecht bepaalt de inrichting en opbouw van onze staat. Dat wil zeggen: staatsrechtelijke regels geven aan welke organen (overheidsinstanties) er zijn en met welke taken en bevoegdheden deze zijn bekleed. In de staatrechtelijke regelingen zoals de Grondwet en de organieke wetten (over opbouw en inrichting van staatsbestel) wordt aangegeven welke staatsorganen er zijn en wat deze mogen/moeten doen. De belangrijkste staatsrechtelijke regelingen zijn het Statuut en de Grondwet. 

• Het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden geeft een regeling van de staatsrechtelijke inrichting van het Koninkrijk der Nederlanden. Het Koninkrijk omvat Nederland en zes eilanden in de Caribische zee. 

• De Grondwet regelt de staatsinrichting in Nederland en omschrijft de bevoegdheden en samenstelling van de belangrijkste staatsorganen. 

Er zijn 2 soorten grondrechten te onderscheiden: 

1. Klassieke grondrechten: garanderen de burgers een sfeer waarbinnen de overheid niet zonder overtuigende en wettelijke omschreven rechtvaardiging mag optreden (tegen staatsbemoeienis). 

2. Sociale grondrechten: eisen geen staatsonthouding, maar juist van de overheid om op te treden. Deze rechten zijn over het algemeen niet rechtstreeks afdwingbaar, maar via parlement en publieke opinie kan druk worden uitgeoefend om de realisering van de sociale grondrechten serieus na te streven.  

Bestuursrecht (administratief recht) 

Het bestuursrecht: staat in wat het bestuursorgaan mag ten opzichte van de burger. Bestuursrecht bevat rechtsregels voor overheidsorganen die belast zijn met de uitvoering en de handhaving van regels.  

Bestuursorgaan = overheidsinstantie die direct met de burger te maken heeft. Het bestuursrecht bevat regels voor overheidsorganen (de belastingdienst, DUO.). Bestuursorganen nemen o.b.v. regels tal van beslissingen die de positie van de individuele burger direct raken. Is de burger het niet eens met het genomen besluit, dan kan hij een beroep doen op de bestuursrechter: beoordeelt overheidsoptreden jegens burger.  Bestuursrechtelijk legaliteitsbeginsel is hierbij van belang: overheidsoptreden dient zijn grondslag te vinden in de wet. 

Algemene beginselen van behoorlijk bestuur: schrijven voor met welke factoren de overheid rekening dient te houden als ze een besluit neemt dat een burger raakt (zoals het zorgvuldigheidsbeginsel: op de hoogte stellen van alle relevante feiten en alle betrokken belangen). 

Strafrecht 

Het gaat om de verhouding tussen overheid en burgers waarbij OM verantwoordelijkheid heeft voor strafvervolging. Het strafrecht bestaat allereerst uit rechtsregels die de feiten die strafbaar zijn gesteld en de straf die kan worden opgelegd aangeven. Het strafrechtelijk legaliteitsbeginsel = de strafwet moet zo goed mogelijk aangeven welk gedrag als strafbaar wordt beschouwd. 

Het Wetboek van Strafrecht is de belangrijkste regeling op strafrechtelijk gebied.  

In het Wetboek van Strafvordering is het strafprocesrecht opgenomen. Op precieze wijze wordt aangegeven hoe de strafprocedure dient te verlopen: bevoegdheden van de opsporingsambtenaar, welke dwangmiddelen mogen worden toegepast en de voorwaarden waaronder iemand in voorarrest gehouden mag worden. 

Privaatrecht  

Het privaatrecht regelt rechtsverhoudingen tussen burgers onderling. 

Rechtsverhouding = het geheel van rechten en plichten tussen twee of meer personen. Kenmerken van privaatrechtelijke relaties: 

1. Partijen (burgers) zijn in beginsel gelijkwaardig. 

2. Partijen mogen hun juridische relatie zelfstandig regelen binnen de grenzen die rechtsregels aangeven (grenzen worden door de wet gesteld). 

Het belangrijkste en grootste stelsel van regelingen in het privaatrecht is het Burgerlijk Wetboek (BW). Zie blz. 38 voor de verschillende boeken. Buiten het BW zijn er privaatrechtelijke regels in het Wetboek van Koophandel, de Faillissementswet en het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. 

Andere onderscheidingen en indelingen van rechtsregels 

Onder regels van dwingend recht wordt verstaan: rechtsregels waar de betrokkenen niet van mogen afwijken (als het om een gebod of verbod gaat). 

Regels van aanvullend recht zijn rechtsregels waar betrokkenen juist wel van 

mogen afwijken, bijvoorbeeld door een overeenkomst te sluiten. 

• Soms zegt een bepaling ‘... tenzij anders is bepaald’. Zo’n bepaling is aanvullend recht. 

• Met de regels van aanvullend recht geeft de wetgever dus een juridisch stramien voor de talrijke gevallen waarin partijen niet uitdrukkelijk hebben bepaald in welke rechtsverhouding ze tot elkaar staan.  

Onderscheiding van dwingend en aanvullend recht: 

• Gaat het om een gebod of verbod, dan is het een dwingendrechtelijke bepaling. Een regel die het algemeen belang raakt, is meestal dwingend recht. Dat geldt ook voor een regel die betrekking heeft op de openbare orde of goede zeden.  

Formeel en materieel recht 

• Regels van materieel recht (inhoudelijk recht): geven aan welke rechten, plichten en bevoegdheden degenen tot wie de regel zich richt aan die regel kunnen ontlenen. Het gaat om de inhoud. 

• Formeel recht: zijn de regels waarmee materiële rechten kunnen worden gehandhaafd. (procesrecht) 

• Procesrecht: regels die aangeven hoe het materiële recht gehandhaafd kan worden als dat geschonden is. 

Internationaal recht: rechtsregels die staten of internationale organisaties hebben vastgesteld of die internationaal erkend zijn en aangegeven hoe deze zich ten opzichte van elkaar of tegenover hun onderdanen hebben te gedragen. 

Dat is: 

• Recht tussen staten (verdragen) 

• Recht met betrekking tot internationale organisaties 

Nationaal recht: recht dat binnen nationale staten tot stand komt en gelding heeft. Hierbij is er sprake van een grondgebied, van een volk en van een overheid die effectief gezag binnen de nationale staat uitoefent. 

Internationaal en nationaal recht kunnen van elkaar worden onderscheiden als we letten op de herkomst en het geldingsbereik. Dit betekent niet dat het om geheel van elkaar afgesloten rechtsgebieden gaat, ze kunnen in elkaar overvloeien. 

Blz. 44 en 45: figuren over onderscheidingen!