De organisatie van de staat: rechterlijke organisatie - Blois - Universiteit Utrecht

Hoofdstuk 5: De organisatie van de staat: rechterlijke organisatie. 

De uitdrukking ‘rechterlijke macht’ 

In de Grondwet komen we de term rechterlijke macht tegen als de aanduiding van organen die belast zijn met de uitoefening van die functie. De rechterlijke macht heeft de taak van privaat-rechtelijke, strafrechtelijke en bestuursrechtelijke zaken. De tot de rechterlijke macht behorende gerechten zijn: 

1. De rechtbanken 

2. De gerechtshoven 

3. De Hoge Raad. 

De belangrijkste rechterlijke colleges 

• Rechtbanken: 

• De rechtbanken behandelen zaken in enkelvoudige kamers, bestaande uit één rechter of in meervoudige kamers, bestaande uit drie rechters. 

• Het bestuur van de rechtbank stelt voor de behandeling van zaken verschillende sectoren in. Dat zijn organisatorische eenheden zoals strafrecht, bestuursrecht, familierecht en civielrecht. 

• Elke rechtbank heeft een sector kanton die in enkelvoudige kamers kantonzaken behandelt. 

• De rechtbanken vormen de kern van de rechterlijke organisatie. Zij zijn in het algemeen in eerste aanleg bevoegd in burgerlijke, bestuursrechtelijke en strafzaken. 

• Gerechtshoven: 

• Er zijn 4 gerechtshoven in Nederland 

• Zaken worden meestal behandeld in meervoudige kamers 

• Hoge Raad: 

• Gezeteld in Den Haag 

• Het hoogste nationale rechtscollege in burgerlijke, straf- en belastingzaken. 

• Belangrijkste taak: bevordering van de rechtseenheid op het gebied van het burgerlijke, straf- en belastingrecht door middel van de cassatierechtspraak.  

• De Hoge Raad kan in bepaalde gevallen op verzoek van een lagere rechter antwoord geven op een prejudiciële vraag indien dat antwoord voor de beslechting van een aan deze rechter voorgelegd geschil van belang is. 

•  Kamers van vijf raadsleden. 

• Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State: 

• Adviserende functie i.v.m. wetgeving + rechtsprekende taak op het terrein van het bestuursrecht 

• Behoort niet tot de rechterlijke macht in grondwettelijke zin. 

• Centrale Raad van Beroep en het College van Beroep voor het bedrijfsleven: 

• Gezeteld in Utrecht 

• Behoort niet tot de rechterlijke macht in grondwettelijke zin. 

• Behandelt in hoger beroep onder andere geschillen over sociale zekerheid. 

De bevoegdheid van de rechters: absolute en relatieve competentie 

• Absolute competentie van de rechterlijke instanties = bij welk type rechterlijke instantie een bepaalde categorie van zaken moet worden aangebracht. 

• De regels van de absolute competentie bepalen bijvoorbeeld welke instantie bevoegd is tot de berechting van het strafbare feit diefstal 

• Strafzaken 

• Rechtbanken nemen in eerste aanleg kennis van alle strafzaken, behoudens bij de wet bepaalde uitzonderingen. 

• Vrijwel alle overtredingen worden berecht door de kantonrechter. 

• Rechter die zitting heeft in enkelvoudige kamer: politierechter. 

• Hoge Raad: berechting van ambtsmisdrijven van leden van de Staten-Generaal, ministers en staatssecretarissen. 

• Burgerlijke zaken 

• Rechtbanken nemen in eerste aanleg kennis van alle burgerlijke zaken, behoudens bij de wet bepaalde uitzonderingen. 

• Kantonrechter: zaken met vorderingen t/m bedrag van €25.000. Verder geschillen over o.a. arbeidsovereenkomsten, agentuur-, huur-, huurkoop- en consumentenkoopovereenkomsten, ongeacht de waarde v/d vordering. 

• Voorzieningenrechter: behandelt kort geding. Het kort geding heeft het karakter van een spoedprocedure. De voorzieningenrechter geeft een voorlopig oordeel. 

• Bestuursrechtelijke zaken 

• Bevoegd kennis te nemen van een belangrijk deel van de beroepen tegen bestuursbesluiten.  

• Bevoegd om in eerste aanleg kennis te nemen van beroepen tegen beschikkingen van de belastinginspecteur. 

• Relatieve competentie van de rechterlijke instantie = welke van die instanties (als er meer van zijn in het land) bevoegd is om de zaak te behandelen = arrondissement. 

• In het voorbeeld van diefstal: welke van de rechtbanken in Nederland is bevoegd? 

• Strafzaken 

• Rechtbank binnen welker rechtsgebied het feit is begaan. Ook binnen welker rechtsgebied de verdachte woont.  

• Burgerlijke zaken 

• Hoofdregel dat een zaak moet worden aangebracht bij de rechter binnen wiens rechtsgebied de gedaagde woont. Uitzonderingen: 

• Gedaagde heeft geen bekende woonplaats in Nederland > rechter van het rechtsgebied waar de gedaagde werkelijk verblijft is bevoegd. 

• Recht op een onroerende zaak: eiser heeft de keuze > rechter binnen wiens gebied de zaak ligt bevoegd/rechter van de woonplaats van de gedaagde. 

• Bestuursrechtelijke zaken 

• Onderscheid of zaak afkomstig is van de centrale overheid of van de gedecentraliseerde overheid. 

• Gedecentraliseerde bestuursorgaan: rechtbank binnen het rechtsgebied waarvan het bestuursorgaan zijn zetel heeft = zetelaanknoping. 

• Centrale overheid: de rechtbank binnen het rechtsgebied waarvan de indiener van het beroepschrift zijn woonplaats in Nederland heeft. = woonplaatsaanknoping.  

Rechtsmiddelen  

Rechtsmiddelen = voorzieningen die erop gericht zijn dat een zaak waarover een rechterlijke instantie zich reeds heeft uitgesproken, wordt heroverwogen door diezelfde of een andere rechterlijke instantie. Schorsende werking van een rechtsmiddel: voor de toepassing van de gewone rechtsmiddelen in burgerlijke en strafzaken geldt dat zij de tenuitvoerlegging van het in eerste instantie gewezen vonnis schorsen. Een rechtsmiddel heeft geen schorsende werking wanneer de rechter (in burgerlijke zaken) in eerste instantie bepaald heeft dat de beslissing bij voorraad uitvoerbaar is. Het instellen van rechtsmiddel in bestuursrechtelijke zaken heeft in het algemeen geen schorsende werking.  

Het instellen van gewone rechtsmiddelen is aan termijnen gebonden. Strafzaken 14 dagen, burgerlijke zaken 3 maanden. Een uitspraak heeft kracht van gewijsde wanneer daartegen geen gewoon rechtsmiddel meer kan worden ingesteld. 

Gewone rechtsmiddelen zijn: 

1. Verzet 

2. Hoger beroep 

3. Beroep in cassatie 

De buitengewone rechtsmiddelen zijn: 

1. Herroeping (in civiele zaken) 

2. Derdenverzet (in civiele zaken) 

3. Herziening (in strafzaken) 

4. Cassatie in belang der wet. 

Verzet: 

• Verzet gebeurt bij burgerlijke zaken wanneer een uitspraak verstek is gegaan = waarin een van de partijen niet verschenen is en de uitspraak dus niet ‘op tegenspraak’ is gedaan. 

• Verzet gebeurt bij het bestuursrecht om op te komen tegen een beslissing van de rechtbank om een zaak zonder nader onderzoek af te doen. 

• Verzet gebeurt bij het strafrecht als een verdachte verzet doet tegen een strafbeschikking van de officier van justitie. 

Hoger Beroep: 

• Tegen een rechterlijke uitspraak 

• De gehele zaak wordt opnieuw behandelt door een rechter of een rechterlijk college dat hoger staat in de rechterlijke hiërarchie. 

• Devolutieve werking: de gehele zaak wordt opnieuw behandelt. 

• Verschil met beroep in cassatie: hierbij gaat het alleen om rechtsvragen. Bij hoger beroep kunnen alle feitelijke en juridische aspecten aan de orde komen. 

• Gerechtshoven behandelen hoger beroep in burgerlijke zaken, strafzaken en belastingzaken die in eerste instantie zijn berecht door rechtbanken in hun geografische rechtsgebied. 

• Hoger beroep van bestuursrechtelijke zaken: 2 colleges: 

• Centrale Raad van Beroep: behandelt hoger beroep tegen uitspraken van rechtbanken in bepaalde categorieën van bestuursrechtelijke zaken zoals socialezekerheidszaken, bijstandszaken en ambtenarenzaken. 

• Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State: bevoegd tot de behandeling van het hoger beroep tegen uitspraken van rechtbanken op het gebied van het bestuursrecht, voor zover niet een ander rechtelijk college.  

• Uitzonderingen Hoger Beroep: blz. 86 

Beroep in cassatie: 

• Om de eenheid in de rechtspraak te waarborgen, is voorzien in de mogelijkheid van cassatie van rechterlijke uitspraken door de Hoge Raad. 

• De Hoge Raad kan vonnissen van rechtbanken en arresten van gerechtshoven vernietigen wegens vormverzuim en schending van het recht. 

• Hoge Raad heeft drie mogelijkheden: 

• Zaak zelf afdoen; 

• Terugverwijzen naar de rechter wiens uitspraak vernietigd is; 

• Verwijzen naar een andere rechter; 

• In cassatie komen alleen rechtsvragen aan de orde. De Hoge Raad gaat uit van de feiten, zoals die door de lagere rechter zijn vastgesteld (verschil met hoger beroep). 

• Beroep in cassatie kan pas worden ingesteld als het om zaken gaat waarin geen hoger beroep mogelijk is, of waarin ook reeds in hoger beroep een uitspraak is gedaan. 

• Beroep in cassatie kan door partijen (in een burgerlijke zaak) of door een verdachte en het OM (in een strafzaak) worden ingesteld d.m.v. het indienen van een schriftuur, waarin een of meer middelen van cassatie zijn opgenomen: gronden die worden aangevoerd waarop de Hoge Raad het voorliggende vonnis of arrest zou moeten casseren.  

• Beroep in cassatie kan betrekking hebben op burgerlijke zaken, strafzaken en belastingzaken. 

Buitengewone rechtsmiddelen kunnen, m.u.z. derdenverzet, alleen worden toegepast wanneer er geen gewone rechtsmiddelen meer openstaan (wanneer de betreffende uitspraak kracht van gewijsde heeft). Zij hebben geen schorsende werking. 

Herroeping: 

• De zaak wordt opnieuw voorgelegd in de rechter die hier eerder een uitspraak over heeft gedaan. 

Derdenverzet: 

• Derden die benadeeld zijn door een in een burgerlijke zaak gewezen vonnis in een geschil tussen andere partijen. Het wordt behandeld door de rechter die het vonnis of arrest waartegen het bezwaar zich richt, heeft gewezen.  

• Kan een schorsende werking hebben. 

Herziening: 

• Met herziening kan opgekomen worden tegen een in kracht van gewijsde gegane strafrechtelijke uitspraak ten voordele van de gewezen verdachte. Dat kan wanneer naderhand blijkt van een omstandigheid die ten tijde van de behandeling van de zaak niet bekend was en die ernstige twijfel doet ontstaan omtrent de juistheid van de uitspraak. 

• In geval van bepaalde ernstige delicten is herziening ten nadele van de gewezen verdachte mogelijk. 

• Een aanvraag van herziening wordt behandeld door de Hoge Raad. 

Cassatie in het belang der wet: 

• Belangrijkste buitengewone rechtsmiddel: kan tot uitspraken leiden die voor de eenheid en de ontwikkeling van het recht van groot belang zijn.  

• Wanneer partijen geen beroep in cassatie instellen, dan kan de procureurgeneraal bij de Hoge Raad “cassatie in het belang der wet” instellen. 

• Dit gebeurt wanneer de procureur-generaal van mening is dat het voor de rechtseenheid noodzakelijk is dat de Hoge Raad een uitspraak doet. 

• Een uitspraak van de Hoge Raad gedaan op een vordering tot cassatie in het belang der wet kan geen nadeel toebrengen aan de rechten van de partijen.  

Het Openbaar Ministerie 

Het OM is belast met de strafrechtelijke handhaving: de opsporing en vervolging van strafbare feiten en de tenuitvoerlegging van de strafvonnissen. Ook liggen er enkele taken op enkele gebieden van het privaatrecht. 

• Opsporing van strafbare feiten bestaat voor het OM uit het geven van bevelen en aanwijzingen en het houden van toezicht op ‘de richtige opsporing van strafbare feiten’. 

• Vervolging van strafbare feiten is het uitlokken door het OM van een beslissing of onderzoek door de rechter in een strafzaak. Het OM treedt dan op als proces partij. 

Het OM kan in bepaalde gevallen zelf straffen en maatregelen opleggen. 

Organisatie van het OM 

• College van procureurs-generaal: hoofd van OM. Bepaalt het algemene beleid van OM. Het vormt samen met de ondersteunende ambtenaren het parket-generaal. 

• Arrondissementsparket: voor uitoefening van taken van OM bij de rechtbanken. Aan het hoofd hiervan staat een hoofdofficier van justitie. Verder zijn er officieren van justitie in verschillende rangen werkzaam. 

• Ressortsparket: behoort bij de gerechtshoven. Aan het hoofd hiervan staat een hoofd-advocaat-generaal, die leidinggeeft aan de andere advocaten-generaal.  

• Landelijk parket: ingesteld voor de uitoefening van landelijke taken op het gebied van de criminaliteitsbestrijding.  

• Hiërarchie bij OM: hoofden van de parketten zijn ondergeschikt aan het College van procureurs-generaal. Binnen een parket zijn de daarbij werkzame ambtenaren ondergeschikt aan het hoofd van het betreffende parket. 

De procureur-generaal bij de Hoge Raad 

• Parket van de Hoge Raad, dat onder leiding staat van de procureur-generaal bij de Hoge Raad. Taken: 

• Nemen van conclusies in strafzaken, civiele zaken en belastingzaken.  

• Bevoegd tot instellen van het buitengewone rechtsmiddel van cassatie in het belang der wet. 

• Belast met de vervolging van ambtsmisdrijven en –overtredingen van de leden van de Staten-Generaal, ministers en staatssecretarissen.  

Belangrijke uitgangspunten 

• Toegang tot de rechter 

• Wanneer een geschil aan de rechter is voorgelegd, mag deze niet weigeren uitspraak te doen: hij moet een oordeel geven > decisieverplichting/verbod van rechtsweigering. 

• Onafhankelijkheid van rechter 

• Onafhankelijkheid van de rechter houdt in dat hij of zij in verband met de uitoefening van de rechterlijke functie geen instructies ontvangt van andere overheidsorganen of op een andere wijze in de uitoefening daarvan wordt belemmerd. 

• Onpartijdigheid van de rechter 

• Het gaat bij de onpartijdigheid van de rechter niet alleen om de persoonlijke instelling van de rechter, maar ook om het voorkomen van situaties waarin een onbevooroordeelde attitude in gevaar zou komen.  

• Openbaarheid van de rechtspraak 

• Voor het goed functioneren van de rechtspraak ter waarborging van de rechten en vrijheden burgers is het essentieel dat de rechterlijke taakvervulling zichtbaar en daardoor ook controleerbaar is. De uitspraak moet altijd in het openbaar plaatsvinden. 

• Hoor en wederhoor 

• Partijen moeten in de gelegenheid zijn om hun standpunten en overwegingen te presenteren en moeten kritisch op de stellingen van de tegenpartij kunnen reageren > de rechter moet een zo goed mogelijk beeld van de aan hem voorgelegde zaak krijgen.  

• Hoger beroep en cassatie 

• Motiveringsplicht van de rechter 

• Waarborg tegen willekeur: burger moet weten op welke gronden de rechter tot zijn oordeel is gekomen.  

• Juristenrechtspraak 

• Recht wordt gesproken door juristen.  

• Collegiale of unus iudex-rechtspraak 

• Rechtspraak door enkelvoudige kamers wordt steeds meer de regel (o.a. door efficiency). Daartegenover moet worden gesteld dat collegiale rechtspraak de zorgvuldigheid van de rechtspraak kan bevorderen doordat eventuele persoonlijke invloeden van individuele rechters gecorrigeerd kunnen worden.