De Doorwerking van de Stoornis in de Toerekeningsvatbaarheid en de Gevaarspredictie - Mooij - 2005 - Artikel

De taak van de psychiater ten behoeve van de rechtspleging en met name binnen het strafrecht komt vooral tot uiting in de voorlichting aan de rechter. Er wordt een rapport over de verdachte opgesteld, waarin een beeld geschetst wordt van de persoon en de psychische stoornis waaraan hij eventueel lijdt. Het bevat een voorstel over de toerekeningsvatbaarheid en in het verlengde daarvan een advies met betrekking tot de oplegging van een maatregel zoals een terbeschikkingstelling of tot een andere recidivebeperkende actie, indien het verwachte toekomstige gedrag van de verdachte daar aanleiding toe geeft.

Deze rol is echter omstreden, vooral in openbare discussies. Soms ontstaat het idee dat het psychiatrisch oordeel willekeurig tot stand is gekomen.
Er is kritiek op de pretentie van de discipline om een gedegen en toereikend beeld te kunnen schetsen van de verdachte ten tijde van het tenlastegelegde, aangezien dit oordeel betrekking heeft op iets dat zich in het verleden heeft afgespeeld.

De ruimte waarin het oordeel van de psychiater plaatsvindt, moet aan een beschouwing worden onderworpen. Hieruit zal blijken dat de rapporteur een eigen oordeelswijze heeft.

Strafuitsluitingsgronden

Artikel 39 Sr: “Niet strafbaar is hij die een feit begaat dat hem wegens de ziekelijke stoornis of gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens niet kan worden toegerekend.”
Het onderzoek naar de geestvermogens vindt plaats binnen het kader van de vraag naar de toepasbaarheid van de strafuitsluitingsgrond van de ontoereikendheid of de ontoerekeningsvatbaarheid.

Toerekenbaarheid gaat over het feit, het is een normatief oordeel.
Toerekeningsvatbaarheid gaat over de dader, het is een feitelijk oordeel.

Het is niet redelijk om een verdachte te straffen als hij op grond van een stoornis niet anders kon handelen dan hij deed omdat hij zijn wil niet anders kon bepalen. Het feit blijft dan strafbaar maar de strafbaarheid van de dader kan opgeheven worden.De marges zijn op het gebied van de strafuitsluitingsgronden aanzienlijk ruimer, aangezien de toepassing niet gaat om bewijs maar om aannemelijkheid. De vraag eist geen strikt bewijs maar argumenten op grond waarvan het aannemelijk is dat toepassing juist is. Daarnaast hangt de ruimte samen met het idee van de vijfpuntsschaal van toerekeningsvatbaarheid, waarin vijf gradaties zijn toe te passen. Er zijn wel richtlijnen voor de toepassing hiervan, maar er is ook een zekere mate van oordeelsvrijheid. Deze oordeelsvrijheid is er omdat de rapporteur niet wordt gevraagd naar de recidivekans van een bepaald type gedrag of een delict, maar of een feit aan de verdachte wegens een psychische stoornis wel, niet of in verminderde mate kan worden toegerekend. De vraag is zo complex dat dat mag, er moet immers antwoord worden gegeven op:

• Is er een stoornis aanwezig?

• Is die stoornis zo dat hij de wilsvrijheid aan kan tasten of op kan heffen?

• Werkt de stoornis door in het feit?

• Werkt de stoornis door in eventuele toekomstige delicten?

• Is de stoornis de persoon verwijtbaar?

Het gedragskundig onderzoek

Dit heeft in de eerste plaats betrekking op het heden en het verleden van de verdachte. Pas in de tweede plaats wordt gekeken of het gedrag nu en in het verleden uiting is van een stoornis die de wilsvrijheid aantast en wellicht doorwerkt in een bepaald type feiten.

Psychiatrisch onderzoek in engere zin: is enkel gericht op het vaststellen van psychopathologische verschijnselen.

Dit deel van het onderzoek richt zich vervolgens op de persoonlijkheidsopbouw en persoonlijkheidsstructuur. Belangrijk hierbij is inzicht in de gehanteerde copingstijlen, gevoeligheden voor bepaalde situaties (bvb verlating, pesten), de geneigdheid een bepaald type relatie aan te gaan, vatbaarheid voor verslaving, etc.

Deze vorm van diagnostiek is ten dele relationeel ingesteld, wat tegenwoordig nogal gevoelig ligt. Daarnaast is het onderzoek gericht op zowel het heden als het verleden, ook een gevoelig puntje. Kan men met zekerheid iets over het verleden zeggen? En doet dat ertoe?

Voor een schets van het innerlijk en de relaties van de persoon, kunnen we informatie halen uit wat de persoon zelf vertelt (autoanamnese) en uit wat we van vrienden, familie, collega’s etc kunnen vernemen (heteroanamnese). Daarnaast bieden processen-verbaal vaak belangrijke informatie.

Dat wat anderen vertellen is niet per definitie meer waar dan wat de persoon zelf vertelt. Rekening houden met de feitelijke en emotionele afstand en het eventueel feitelijk en emotioneel belang zullen zorgen voor een goede afweging.

Ook interpretaties moeten getoetst worden en bevestigd of weerlegd worden vanuit aanvullend materiaal. Die interpretaties moeten voldoen aan:
1. De eis van objectiveerbaarheid
Wil een bepaalde interpretatie houdbaar zijn, dan moet die ook uit andere bronnen dan uit de interpretatie zelf gesteund worden.

2. De eis van inzichtelijkheid
De termen moeten voldoende eenduidig zijn bepaald en de gevonden of aangenomen verbanden daartussen moeten heel begrijpelijk of inzichtelijk zijn. Er mag geen misinterpretatie over kunnen plaatsvinden.

3. De eis van coherentie
De eventuele samenhang van het geheel, waar schijnbare discongruentie opgehelderd zijn of juist worden of blijven bestaan.

Psychische stoornis

Voor deze kwalificatie worden classificatiesystemen gebruikt, zoals de DSM-IV. De beperking hiervan is echter dat deze systemen een beperkt ervaringsbegrip hanteren. De hier gehanteerde criteria zijn zoveel mogelijk gebaseerd op uitwendige gedragskenmerken en bevatten bijna geen inwendige belevingen, omdat het moeilijk is deze met zekerheid vast te stellen. Deze classificatiesystemen zijn dan wel de leidraad, maar vaststelling van toerekeningsvatbaarheid is juist bij uitstek iets waarbij de inwendige gedragskenmerken een grote rol spelen.

Het gaat bij de rapportage pro Justitia bij een voorstel voor de toerekeningsvatbaarheid niet alleen om het vaststellen van gedrag dat voldoet aan de classificatiecriteria, maar om de vraag in hoeverre gedrag waarvan wordt aangenomen dat het zich heeft voorgedaan, een uitvloeisel is van een stoornis. Hierover geven classificatiesystemen geen uitsluitsel, het gaat verder dan wat zo’n systeem kan bieden.

Een stoornis leidt pas tot een zekere vermindering van de toerekeningsvatbaarheid indien de stoornis de wilsvrijheid aantast en indien zij tevens systematisch doorwerkt in het feit.

Wilsvrijheid

De rapporteur moet aangeven in welke mate de psychische stoornis verband houdt met de wilsvrijheid. Dit is de strafrechtelijke relevantie van de stoornis.

Psychotische stoornissen heffen de wilsvrijheid in algemene zin per definitie op, omdat dit nu eenmaal besloten ligt in het begrip van de psychose.

Persoonlijkheidsstoornissen kunnen de wilsvrijheid beperken, voor zover de betrokkene gevangen is in de doelstelling waaraan hij zich maar ten dele kan onttrekken.
Naar de betekenisomvang (extensie) gaat het om gelijke begrippen, maar naar de betekenisinhoud (intensie) zijn ze níet gelijk.

Het causale verband

Als de psychische stoornis kan leiden tot een zekere vermindering van de toerekeningsvatbaarheid, moet de stoornis niet alleen de wilsvrijheid aantasten, maar ook door te werken in de tenlastegelegde feiten. Er moet een inhoudelijk verband bestaan tussen de thematiek van de stoornis en het feit.

Het gaat niet om het feit, het gaat niet om de stoornis: het gaat om de verhouding tussen die twee. De simpele aanwezigheid van een stoornis is ontoereikend en dus niet concluderend.

Toerekeningsvatbaarheid

Het verschil in de mate van aantasting van de wilsvrijheid door de stoornis en in de mate van doorwerking van de stoornis in het feit, leidt tot verschillende combinatiemogelijkheden.
De stoornis kan de wilsvrijheid ernstig beperken maar de doorwerking in het feit kan heel klein zijn, of omgekeerd. De combinatiemogelijkheden bieden de gelegenheid tot allerlei nuanceringen en precies deze leidt tot de noodzaak van het aanbrengen van gradaties in de toerekeningsvatbaarheid. (belangrijk! Dit is dus de reden dat vijfpuntsschaal nodig is!)

Kleine betekenisbeschuivingen kunnen grote strafrechtelijke gevolgen hebben waarbij zich bijzondere complicaties kunnen voordoen, zoals de culpa-in-causa problematiek.

Als iemand leidt aan een borderline persoonlijkheiddsstoornis, kan iemand gevoelig zijn voor verlating, dat ligt besloten in de stoornis. Als dat in het verleden ook het geval is geweest (iemand is verlaten) en als aangenomen mag worden dat het bij het tenlastegelegde feit om een verlating ging, is een doorwerking van de stoornis in het tenlastegelegde aanmelijk, ook als de verdachte het tenlastegelegde ontkent.

De toekomst

De vraag naar de toekomst is de vraag naar de kans op herhaling. Hoewel je misschien geneigd bent te denken dat het gevaar betrekking heeft op feitelijke recidive, is dat niet zo. Een kansberekening kan de geraagde gevaarschatting niet vervangen. Het gaat om een kans op herhaling van gedrag voor zover die kans op herhaling uitvloeisel is van een stoornis.

Feitelijk gedrag of een statistische kans op feitelijk gedrag is niet voldoende om tot een verantwoord voorstel te komen voor de toerekeningsvatbaarheid of de gevaarschatting. Beslissend is de tussenkomst van een stoornis, die zelf aan de bepaalde eisen moet voldoen. Hij moet namelijk de wilsvrijheid aantasten en doorwerken in de feiten (bij toerekeningsvatbaarheid) of doorwerken in toekomstige feiten (bij gevaarschatting).
Wat je dus moet hebben:

• Er is een feit

• Er is een stoornis

• Er is een relatie tussen feit en stoornis

• Er is een relatie tussen stoornis en wilsvrijheid