Algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit en de effectiviteitspotentie van Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het primair onderwijs - Baar - Universiteit Utrecht

Baar

Algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit en de effectiviteitspotentie van Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het primair onderwijs

Inleiding

Pesten kan leiden tot psychosomatische gezondheidsklachten, depressies, suïcidale gedachten en tot problematisch probleemgedrag, antisociaal gedrag > interventie is belangrijk.

Problemen met interventies tegen pesten:

• Gemeten effecten van programma’s zijn vaak beperkt tot de korte termijn en resultaten zijn zeer bescheiden en verschillend.
• Vraag of het ethisch verantwoord is interventies uit te voeren waarover geen goede inschatting van effectiviteit bestaat.

Er moet dus meer onderzoek komen naar werkzaamheid van interventies en meer evidence-based programma’s ontwikkeld worden. De Databank effectieve interventies van het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) geeft een overzicht van veelbelovende en effectieve interventies in Nederland op het gebied van jeugd en opvoeding. Het bevat echter nog geen antipestprogramma’s. In dit artikel worden enkele conclusies getrokken t.a.v. de effectiviteitspotentie van bestaande antipestprogramma’s.

Onderzoeksvragen

Nederlandse antipestprogramma’s hebben geen design met RCT, daarnaast zijn interventies in de praktijk vaak nog te weinig geëxpliciteerd om aan een goed effectonderzoek onderworpen te worden. Daarom wordt er naar algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit gekeken. Hierbij worden twee vragen gesteld:

1. Welke algemeen methodische voorwaarden kunnen vanuit theoretische inzichten geformuleerd worden voor de effectiviteit van een antipestprogramma?
2. In hoeverre voldoen Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het primair onderwijs aan deze algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit?

Algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit

Algemeen methodische voorwaarden zijn veelbelovende principes die een antipestprogramma een kans tot slagen geven. Het is echter geen garantie (denk aan specifieke schoolcondities). Criteria worden ontleend aan het planningsmodel van Green en Kreuter en het Intervention Mapping protocol.

• Planningsmodel Green en Kreuter: ontwikkeld vanuit principes van gezondheidsbevordering waarbij mensen zelf worden aangezet tot een gezonde leefstijl en het optimaliseren van een gezonde leefomgeving.
  • Stappen voor planning en evaluatie van planmatige gezondheidsvoorlichting en gedragsbeïnvloeding.
  • Weinig expliciet hoe van probleemformulering naar concrete invulling van methodiek wordt gekomen.
• Intervention Mapping: hierbij wordt meer specifiek gekeken in hoeverre inhoud, methode, implementatieplan en evaluatieplan van een interventieprogramma systematisch verankerd zijn in theoretische inzichten en adequaat operationeel op elkaar afgestemd zijn.

1. Sociale en epidemiologische analyse

Sociale en epidemiologische analyses geven een empirische basis aan de interventie, doordat duidelijk wordt gemaakt op welke pestproblemen het programma zich het beste kan richten. Het is het beste eerst een sociale analyse te maken: randvoorwaarden en condities worden duidelijk en het motiveert gebruiker en doelgroep. Met een epidemiologische analyse wordt vervolgens de ernst, aard, omvang en aanpak van het pestprobleem bij specifieke doelgroep in kaart gebracht.

2. Analyse van risicofactoren

Als een empirisch verband tussen risicofactoren van pesten en pestgedrag aangetoond is, heeft het pas zin om aan gerichte gedragsbeïnvloeding en – verandering te denken. Verschillende risicofactoren vanuit beschikbare gegevens van empirische studies/eigen onderzoek: persoonlijke factoren, omgevingsfactoren. Je kan ook juist protectieve factoren als uitgangspunt nemen > verkleinen kans op pestgedrag en moedigen constructief gedrag aan.

3. Bepalen van determinanten van gedrag

Analyse van gedragsdeterminanten is gebaseerd op sociaal-psychologische gedragsverklaringstheorieën en – modellen. Behalve gedragsdeterminanten spelen (sociaal communicatieve) vaardigheden en omgevingsfactoren ook een rol bij pestgedrag. Drietal gedragsintenties zijn te onderscheiden: attitude, ervaren sociale invloed, eigen-effectiviteitsverwachting. Een determinantenanalyse heeft niet als doel het pestgedrag te verklaren maar is gericht op het genereren van ideeën over hoe pestgedrag adequaat kan worden beïnvloed en worden aangepakt.

4. Specifiek en operationeel geformuleerde interventiedoelen

Bij een interventieontwerp moeten allereerst de doelen duidelijk omschreven en operationeel verantwoord worden. Inhoud moet zoveel mogelijk aansluiten bij kennis, opvattingen, behoeften, verwachtingen en vaardigheden van de doelgroep. Doelen formuleren m.b.v. SMART-principes en prestatie-indicatoren (precieze meetlat die een cruciaal kenmerk in kaart brengt zodat mate van doelrealisatie bepaald kan worden).

5. Op theorie en praktijkervaring gebaseerde operationele methodiek

Methodiek: een overwegend aan theorie ontleend proces van verandering. Methodieken moeten vertaald worden in concrete technieken. Voordat het programma in gebruik wordt genomen dient het materiaal en de technieken van tevoren uitgetest te worden bij de specifieke groep en gebruikers op begrijpelijkheid en werking. Ervaringen en waarderingen van betrokkenen moeten worden meegenomen zodat methodiek aansluit.

6. Implementatieprotocol

In een implementatieprotocol staat vermeld wat de procedure is van uitvoering van de interventie (aard, volgorde, frequentie, duur, intensiteit) en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering. De gebruiker moet actief betrokken worden bij de opzet van het protocol waarbij genoeg rekening wordt gehouden met de competenties en vaardigheden van de gebruiker.

7. Evaluatieplan

Met een effectevaluatie worden de beoogde uitkomsten van een interventie gemeten. Dit kan op gedragsniveau, omgevingsniveau en determinantenniveau zijn. Met een procesevaluatie kan worden gecontroleerd in hoeverre de verschillende fasen in het interventieprogramma zijn uitgevoerd zoals bedoeld > inzicht in redenen van wel/niet slagen. Monitoring en continue evaluatie van resultaten en activiteiten zijn belangrijk omdat effectiviteit niet eeuwig is.

Effectiviteitspotentie van antipestprogramma’s

Selectiecriteria programma’s:

• Recent ontwikkeld: afgelopen tien jaar;
• Doelgroep: kinderen van reguliere Nederlandse basisonderwijs en onderbouw reguliere Nederlandse voortgezette onderwijs;
• Gebruik in school: grotendeels gepraktiseerd in schoolse situatie (in groepsverband door leraren/professionals binnen school);
• Nederlandstalig;
• Doel: gericht op pestgedrag, anti-sociaal gedrag en/of agressief gedrag van daders maar kan ook op gedrag van slachtoffers gericht zijn;
• Programmabeschrijving: de interventie moet in een programmabeschrijving gedocumenteerd zijn zodat deze als zodanig voor analyse toegankelijk is;

Beoordeling effectiviteitspotentie: programma’s zijn a.d.h.v. een evaluatieformulier met specifieke beoordelingscriteria, per algemeen methodische voorwaarde, door de eerste artikel van dit artikel geëvalueerd. Elke analyse is vervolgens ter beoordeling voorgelegd aan de tweede auteur.

1. De meeste antipestprogramma’s worden niet of nauwelijks voorafgegaan door een sociale analyse naar de ervaringen en waarderingen van gebruikers en doelgroep met de pestproblematiek in de concrete schoolsituatie. Bij geen van de onderzochte programma’s wordt met een sociale analyse onder kinderen en ouders nagegaan wat zij als de meest urgente pestproblemen ervaren.
2. Bij de meeste programma’s kan door veelal onduidelijke en ontbrekende referenties niet goed worden ingeschat of de (voor zover) besproken risicofactoren op empirische studies zijn gebaseerd. De meeste programma’s volstaan met een opsomming van risicofactoren zonder dat er sprake is van een direct op risicofactoren gebaseerde systematische benadering.
3. In het planmodel van Green en Kreuter wordt gepleit voor een systematisch op determinanten gebaseerde interventie. Geconcludeerd wordt dat dit bij geen van de onderzochte programma’s expliciet en operationeel consistent gebeurt.
4. Geen van de programma’s hebben doelstellingen expliciet geformuleerd (volgens SMART). Ook zijn er geen prestatie-indicatoren > mate van doelrealisatie kan niet worden bepaald.
5. De methode van de meeste programma’s is niet/nauwelijks uiteengezet en verantwoord vanuit heldere theoretische inzichten of empirisch onderzoek. Verwijzingen naar literatuur zijn vaak onvolledig. De algehele operationele afstemming van doelstellingen, methoden en technieken op theoretische uitgangspunten blijft bij het merendeel van de programma’s tamelijk impliciet of onduidelijk. Bijna alle programma’s zijn wel overtuigd van het belang om in het programma de ervaringen/waarderingen van gebruikers en doelgroep met pestproblematiek in specifieke schoolsetting mee te nemen.
6. De meeste programma’s zijn voorzien in een concreet beschreven implementatieprotocol waarin redelijk duidelijk vermeld staat wat de procedure van uitvoering is en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering. Een analyse van in hoeverre de programma’s rekening houden met de competenties en vaardigheden van de gebruiker maakt duidelijk dat elk programma dit op een eigen wijze probeert te doen.
7. Bij de meeste programma’s kan niet gesproken worden van een concreet evaluatieplan. In het meest gunstige geval geven programma’s op een vrijblijvende manier aanwijzingen over het evaluaeren.

Conclusie en discussie

Doorlezen