Onttovering van maatschappij en recht - Hoekema e.a. - Artikel

Wat zijn de gedachten van Max Weber?

Max Weber (de Duitse jurist, rechtshistoricus, econoom en socioloog) hoort samen met zijn tijdgenoten Karl Marx en Emile Durkheim tot de Grote Drie sociale onderzoekers van de westerse samenleving. Ze zijn alle drie sterk geïnteresseerd in de rol van het recht in de politiek en economie.

Weber ziet op alle terreinen van het leven in de westerse samenlevingen de specialistische vakmens het roer overnemen van de veelzijdige generalist. Hij schrijft dat de markantste rationalisering optreedt in het economische stelsel. De ondernemer leert dat hij, indien hij een investeringsbeslissing overweegt, op straffe van ondergang geen rekening mag houden met oneconomische morele plichten jegens bijvoorbeeld familie, arbeiders, vorst en vaderland. Het blijkt steeds dat rationalisering van een maatschappelijk gebiedt inhoudt dat een van tevoren bepaalde eenduidige doelstelling op basis van specialistische kennis op de meest efficiënte manier bereikt wordt. Dit verschijnsel van rationalisering treft niet alleen het openbaar bestuur, de economie, het boerenbedrijf, etc., maar ook de taakstelling en de werkwijze van de jurist, zoals een rechter. Volgens Webers zou de rechter in de rechtsorde gaan functioneren als een radertje in een machine.

We zien overal hetzelfde: rationalisering van een levensgebied betekent dat er door deskundigen systematisch regels ontwikkeld worden die ieder maar hoeft te volgen om een ‘goede ondernemer’ of bijvoorbeeld een ‘goede rechter’ te zijn. Aan de basis van deze rationalisering ligt de gedachte dat mensen een bepaald levensgebied of reeks verschijnselen met hun verstand menen te hebben doorgrond; ze hebben het als het ware opnieuw in elkaar hebben gezet en menen zodoende over dat gebied of verschijnselen te kunnen beheersen.
Weber omschrijft de rationaliteit van een handeling of een beslissing als: het handelen of beslissen niet uit geloof, gevoel, intuïtie of traditie, maar volgens voor iedereen ondubbelzinnig kenbare en toepasbare criteria.

Collectief of individu?

Volgens Weber markeert de macht van de specialistische vakman een tragische breuklijn in de westerse beschaving.
Hij breekt met het essentialistisch denken. Hij zegt, tegen Marx en Hegel in, dat de maatschappijen zich niet volgens één vaste en objectieve wetmatigheid ontwikkelen. De andere kant van zijn leer is dat hij verwijst naar zijn mensbegrip. Het waarderen is een zaak voor ieder afzonderlijk individu. De afzonderlijke mens kiest om aan een bepaalde maatschappelijke situatie of aan een streven, waarde te hechten.

Weber wil niet van het collectieve uitgaan. Hij stelt de handelingen van individuen centraal. Het object van zijn sociologie bepaalt hij dan ook niet als de collectieve persoonlijkheid, maar hij wijdt zich het sociale handelen. Hij rekent af met de neiging om aan sociale collectiviteiten zoals de ‘staat’ en ‘maatschappij’ een eigen leven toe te kennen.

Hij begrijpt al het menselijk handelen vanuit de motieven en bedoelingen van die mensen. Dit verstehen (begrijpen) van het handelen zet hij op drie manieren in:

1. Individueel verstehen;

2. Maatschappelijk verstehen;

3. Verstehen door middel van Idealtypen.