Nabeschouwing: Waarom is zelfregulering interessant? - Griffiths - Artikel

Wat zijn de moeilijkheden bij het zoeken naar verklaringen?

De aanwezigheid van een ‘zwarte doos’ is in reflecties in toenemende mate hinderlijk. We kunnen het ontstaansproces achteraf constateren, maar verklaren kunnen we het niet. Over de handhaving van regels weten we vrij veel: daarover bestaat een aanzienlijke empirische en theoretische literatuur. Maar het idee van zelfregulering veronderstelt ook inzicht in het ontstaan van regels in een groep en daarover weten we zo goed als niets. Waarom en wanneer scheppen groepen regels, die ze vervolgens handhaven?

We moeten ons eerst realiseren, dat het verklaren van het ontstaan van iets andere eisen stelt dan het verklaren van het voortbestaan daarvan. ‘Functionele’ verklaringen, die wijzen op de gunstige gevolgen van een kenmerk – in ons geval van een regel voor de groep die de regel heeft – kunnen uit hun aard niet verklaren hoe dat kenmerk in eerste instantie is ontstaan. Hierdoor vallen voor onze doeleinden de bekende micro-economische verklaringen van regels, hoe interessant ze anders ook zijn, af want ze zijn gericht op de al dan niet gunstige effecten van een bepaalde regel voor een groep.

Bij de vraag hoe een regel ontstaat in een groep belanden we op voor zover mij bekend onontgonnen terrein. Ik kan niet veel meer doen dan een aantal suggesties op een rij zetten die naar voren komen uit onderzoek naar zelfregulering. Het is te hopen dat iemand binnenkort een meer fundamenteel-systematische ordening zal weten te bieden, waardoor sommige verklaringen specifieke toepassingen van meer algemene verklaringen blijken te zijn.

Op dit moment kom ik niet verder dan een lijst, waarbij duidelijk is dat in een bepaald geval van zelfregulering niet alleen verschillende van de genoemde verklaringen een rol kunnen spelen, maar dat er ook vaak sprake zal zijn van combinaties (zo kan een morele entrepreneur, bijvoorbeeld, gemotiveerd worden door druk van buitenaf).

Wat zijn mogelijke verklaringen voor zelfregulering?

• Druk van buiten: Zelfregulering kan gemotiveerd worden door de, al dan niet reële, angst voor externe regulering of andere ongewenste inmenging in de interne aangelegenheden van de groep. Je voelt je sowieso minder kwetsbaar als je je eigen zaakjes op orde hebt en dikwijls laat de buitenwereld expliciet blijken dat het het een of het ander is: je regelt je eigen handelen of het wordt voor je gedaan.

• Imitatie: Het na-apen van de buren, die een mooi ding uitgevonden blijken te hebben, kan eveneens een motief zijn. Een volledige verklaring kan dit natuurlijk nooit zijn, want de vraag blijft hoe de buren eraan gekomen zijn en waarom men het mooi vindt. Toch lijkt imitatie een belangrijke rol te spelen in de verspreiding, zo niet het prilste begin, van processen van zelfregulering.

• Morele entrepreneur: Met het voorbeeld van de arts die het personeelsblad van een ander ziekenhuis las, treffen we de figuur van de morele entrepreneur aan: de persoon die zijn groep weet te overtuigen dat een nieuwe regel gewenst is. (Niet wordt verklaard, waarom en wanneer zo iemand opstaat, nog hoe hij zijn groep weet te overtuigen.) Deze figuur is overal in de wereld van zelfregulering aan te treffen.

• Innerlijke behoefte: De meest speculatieve en tevens meest fundamenteel mogelijke verklaring voor zelfregulering is dat de mens een innerlijke (aangeleerde of aangeboren) behoefte aan regulering heeft en zich daarom ongemakkelijk voelt wanneer hij bij belangrijke handelingen de indruk heeft dat ‘iedereen maar zit aan te rommelen’. Er moeten toch ‘afspraken’ zijn over hoe men hoort te handelen, zodat ‘iedereen op één lijn zit’

• Specificering van een bestaande regel: Ten slotte, een verklaring van een wat andere soort, betreft niet de vraag waarom een nieuwe regel ontstaat, maar de vraag hoe dat precies in zijn werk gaat. Wordt de nieuwe regel min of meer uit het normatieve niets geschapen of is deze eerder te zien als een uitvloeisel van reeds bestaand normatief materiaal, misschien niet veel meer dan de specificering voor bepaalde omstandigheden van een algemene regel? Nadenken over processen van zelfregulering heeft mij er van overtuigd, dat er aan de rechtsontwikkeling veel minder creativiteit ten grondslag ligt dan de scheppende taal die men daarover pleegt te bezigen doet denken.

Bovenstaande suggesties zijn nog behoorlijk ongerijpt en ongetoetst. Mij lijkt het een uitdaging voor de rechtssociologie om – zoals in de laatste paar decennia het geval is geweest met de vraag hoe en wanneer een regel wordt gevolgd – de komende jaren in onderzoek en theorievorming meer greep te krijgen op de wijze waarop en de omstandigheden waaronder ‘nieuwe’ regels ontstaan in een sociale groep.