De rechter als regisseur. Een verkennend onderzoek naar de ervaringen van rechtzoekenden en rechters met de nieuwe zaaksbehandeling in het bestuursrecht - Verkruisen et al.. - Artikel

Sectoren bestuursrecht werken sinds 2011 zoveel mogelijk samen volgens de nieuwe zaakbehandeling. Dit biedt snelheid, maatwerk en finale geschilbeslechting. De bestuursrechter kan hierbij gebruik maken van een conflicthanteringspalet. Hij kan dus naast de klassieke rechterlijke uitspraak ook gebruik maken van andere afdoeningsmogelijkheden. Bij een uitspraak is hij door artikel 8:69 Awb wel juridisch gebonden. Bij schikkingen, mediation of andere creatieve oplossingen geldt dit niet.

Sectoren bestuursrecht werken sinds 2011 zoveel mogelijk samen volgens de nieuwe zaakbehandeling. Dit biedt snelheid, maatwerk en finale geschilbeslechting. De bestuursrechter kan hierbij gebruik maken van een conflicthanteringspalet. Hij kan dus naast de klassieke rechterlijke uitspraak ook gebruik maken van andere afdoeningsmogelijkheden. Bij een uitspraak is hij door artikel 8:69 Awb wel juridisch gebonden. Bij schikkingen, mediation of andere creatieve oplossingen geldt dit niet.

Wat zijn de achtergronden van de nieuwe zaakbehandeling?

Dit komt voort uit onvrede met de toepassing Algemene wet bestuursrecht, die er oorspronkelijk op was gericht om een laagdrempelige en eenvoudige procedure te creëren voor burgers om op te komen tegen overheidsbesluiten. Het bestuursrecht formaliseerde echter en werd steeds technischer van karakter. In de beroepsfase stelden de bestuursrechters zich weinig actief op, veel functies die een zitting kan hebben bleven onbenut. Juridische geschillen werden beslecht, maar het onderliggende conflict bleef bestaan.

Er ontwikkelde zich een visie dat rechters dienen te handelen volgens de kernwaarden van procedurele rechtvaardigheid: met respect voor beide partijen, met informatie over alle relevante aspecten van de procedure en interesse in het verhaal van beide partijen. Dit werd in 2011 landelijk ingevoerd.

Wat zijn de onderzoeksvragen en theoretische achtergronden?

De centrale vraag luidt: wat zijn de ervaringen van rechtzoekenden en rechters met de nieuwe zaakbehandeling en hoe waarderen zij de nieuwe werkwijze? De focus ligt op vier aspecten: Ten eerste gaat het om de manier waarop de rechters proberen het wettelijke geschil te doorgronden. Ten tweede om de manier waarop rechters proberen maatwerk en finale geschilbeslechting te bieden. Ten derde komen de procesvaardigheden van eisers aan de orde en ten vierde gaat het om hoe rechters procedurele rechtvaardigheid proberen te bieden en hoe zijzelf en de eisers dat ervaren.

Door gebruik te maken van mediationvaardigheden bij geschillenbeslechting zie je dat het bestuursrecht zich ontwikkelt in de richting van partijenrechtspraak waaraan de partijen min of meer op basis van gelijkheid deelnemen. De rechter geldt als regisseur die ervoor zorgt dat beide partijen gelijkelijk aan bod komen. Dit is moeilijk omdat de verhouding tussen burgers en bestuursorgaan juist gekenmerkt wordt door een groot machtsverschil en een groot verschil tussen algemeen belang, particulier belang en ervaring met rechtszaken.

Burgers accepteren een uitkomst sneller wanneer aan bepaalde voorwaarden is voldaan. Deze zijn volgens Tyler: een eigen inbreng en participatie, betrouwbaarheid, een respectvolle benadering en neutraliteit. Daarnaast moet het voor de burger altijd duidelijk zijn hoe een procedure verloopt. De bestuursrechter mag bij een consistente wetstoepassing nooit het voorkomen van onwerkbare precedenten en een gelijke behandeling uit het oog verliezen.

Welke methoden van onderzoek worden gebruikt?

Binnen het onderzoek dat in dit artikel centraal staat is er gebruik gemaakt van een combinatie van kwalitatieve onderzoeksmethoden en interviews. Rechtzoekenden wordt gevraagd naar hun ervaringen met de werkwijze en hun tevredenheid. Daarnaast wordt er gekeken naar hun verwachtingen.

Wat zijn de bevindingen?

De zitting neemt een centrale rol in binnen de procedure bij de rechtbank. Hoe proceswaardig zijn de geobserveerde rechtzoekenden? Ze moeten allereerst de Nederlandse taal voldoende beheersen, wanneer dit niet het geval is moet er een tolk of familielid aanwezig zijn. Taalproblemen belemmeren soms de toepassing van de nieuwe zaaksbehandeling. Bij sommige rechtzoekenden viel op dat ze een onzekere of nerveuze indruk maakten. Verschillende respondenten leken niet echt procesvaardig over te komen. Het idee dat de one-shotter, de eiser, wordt beschermd door de gemachtigden lijkt in het onderzoek niet te worden bevestigd. De kwaliteit van de rechtsbijstand schiet soms te kort.

Uit dit onderzoek bleek dat tijdens de zitting beide partijen alle tijd en ruimte kregen om hun standpunt toe te lichten. Rechters werden beoordeeld als vriendelijk, rustig en neutraal. In enkele gevallen bood de rechter de rechtzoekende de mogelijkheid om aanvullend bewijs aan te leveren. De rechters zien de nieuwe zaaksbehandeling als een mogelijkheid om een zitting een opener en informeler karakter te geven.

Conclusie

De indruk van de schrijvers is dat de nieuwe zaaksbehandeling niet slechts een hype is, het is blijvend. Ook al zullen niet alle elementen bij alle rechtbanken hetzelfde worden doorgevoerd. Het idee dat bestuursrechtspraak aan betekenis wint wanneer meer maatwerk wordt geleverd en rechtzoekende op een procedureel correcte wijze worden bejegend, overtuigd steeds meer belanghebbenden.