Patiëntgericht communiceren in de ggz
Hoofdstuk 10
Omgaan met weerstand

Inleiding

De bron van weerstand ontstaat in de interactie tussen hulpverlener en cliënt. Weerstand bij de een leidt, vaak onbewust, tot weerstand bij de ander. De cliënt laat met weerstand op indirecte wijze zien wat hij wel en niet wilt. Weerstand biedt zodoende waardevolle informatie.

Weerstand en afweer

Weerstand en afweer zijn copingsmechanismen die de cliënt moeten verdedigen tegen bedreigende gevoelens. Afweer houdt conflictueuze, beschamende of belastende zaken weg van bewustwording. Dit is voornamelijk een intrapsychisch en onbewust fenomeen. Het kan bewust worden gemaakt. Weerstand is interpersoonlijk en bewust, maar kan onbewust verlopen. Het kan zich op veel manieren manifesteren.

Invoegen bij weerstand

Niet alles wat op weerstand lijkt, is weerstand.

Na een schijnbaar vijandige openingszet van de cliënt is het zaak om een ogenblik plaats te maken. Let eerst op de nonverbale houding, en reageer dan pas.

Non-verbaal invoegen

Als het gesprek met weerstand lijkt te beginnen, is het zaak om zo in te voegen dat je in ieder geval aanwezig mag blijven en met de cliënt in gesprek raakt. Je moet kritiek en diskwalificaties naast je neer leggen ne je eigen irritatie en onmacht beheersen.

Neem bewust een open, uitnodigende lichaamshouding aan. Probeer te zoeken naar iets positiefs bij de cliënt en even stil te staan bij je compassie voor het lijden van de ander.

Invoegen met een parafrase

De meest eenvoudige en veilige reactie onverwachte weerstand van de cliënt is papegaaien of parafraseren. Dit geeft even bedenktijd.

Invoegen met een positieve formulering

Met een positieve formulering haal je de angel uit het gesprek. Het verast de cliënt en jij hebt de juiste toon te pakken, waarna het beter lukt een goed gesprek te voeren. Bijvoorbeeld ‘goed dat u het zegt’.

Ga er vanuit dat de cliënt een goede reden heeft te zeggen wat hij zegt, al weet jij nog niet welke. Vraag hier naar.

Invoegen door de weerstand te omzeilen.

Weerstand omzeil je door de cliënt af te leiden of op een zijspoor te zetten. Zo kun je bijvoorbeeld reageren met een wedervraag. De kunst is om écht nieuwsgierig te zijn naar de motivatie van de cliënt.

Patiëntgericht omgaan met weerstand

Reflectief luisteren naar de onderliggende behoefte

Om weerstand effectief weg te nemen moet je deze eerste begrijpen. Let goed op wat de cliënt bedoelt te zeggen of uit te drukken en ‘luister’ naar de onderliggende behoefte. Om goed te reflecteren moet je je goed in de cliënt kunnen inleven en tegelijkertijd genoeg afstand bewaren.

Mogelijke onderliggende behoeften bij weerstand zijn: 1) geruststelling (weten en begrijpen) 2) erkenning (gekend en begrepen voelen) 3) controle 4) veiligheid en steun.

De behoefte aan geruststelling: duidelijkheid bieden

Een onzekere, angstige cliënt vraagt waarschijnlijk al snel impliciet of expliciet om duidelijkheid.

Voorbarige geruststelling kan een bron van miscommunicatie worden. Het is niet begripvol, laat staan geruststellend. Dit is omdat je nog niet zeker weet of het wel goed komt. Ook loop je het risico om geloofwaardigheid te verliezen als er wel wat erg gebeurt.

Het is beter om eerst erkenning te geven. Laat bijvoorbeeld merken dat je de bezorgdheid gehoord hebt door deze (iets) versterkt weer te geven. Pas nadat de klachten en problemen verhelderd zijn, ben je in staat de cliënt effectief duidelijkheid te bieden.

De behoefte aan erkenning: erkenning geven

Bijna iedereen wilt zich gekend en begrepen voelen.

Erkenning geven is een veilige en effectieve manier om met weerstand om te gaan. Erkenning is niet hetzelfde als gelijk geven.

Je moet eerst echt begrijpen wat de ander beweegt voordat je hem erkenning kunt geven en je empathie kunt tonen. Erkenning geven is het begin van een samenwerking.

Bij sommige cliënten komt het geven van erkenning en tonen van empathie te nabij. Om te voorkomen dat je reflectie averechts werkt, kun je het beste reageren met empathische neutraliteit. Toon empathie zonder nabij te komen. Je accepteert weerstand zoals het is, zonder het goed of af te keuren. Dit doe je door de cliënt te laten weten dat zijn gevoel of gedrag logisch volgt op zijn situatie.

De behoefte aan controle: controle delen

De meeste mensen ebben moeite met de rol van hulpverlener als deskundige autoriteit. Weerstand tegen een afhankelijke en ondergeschikte positie kan ene onderhuidse machtsstrijd oproepen. Sta op dat moment even stil bij wat de cliënt je impliciet laat weten (een behoefte aan eigen regie, gelijkwaardigheid en multideskundigheid).

Geef de cliënt meer controle over het gesprek, wat er over hem gezegd wort, en wat er met hem gebeurt. Als de cliënt behoefte heeft aan gelijkwaardigheid helpt het zijn competenties te benadrukken.

Metacommuniceren

Metacommunicatie kan de manier waarop je met de cliënt praat verbeteren, de sfeer ten goede komen, en je in staat stellen de regie over te nemen en grenzen te stellen.

Je moet wel oppassen dat je met het expliciteren van weerstand de onderliggende angst en weerstand niet verergerd.

Advies geven

Bij weerstand kun je er bijna zeker van zijn dat de cliënt jouw advies niet wilt horen. Als de cliënt hier niet om vraagt is het beter om geen advies te geven.

Als je wel advies wilt geven, vraag de cliënt dan om toestemming en gebruik de ik-boodschap. Formuleer uitdagend en positief. Ook kun je gebruik maken van een indirecte suggestie, meebewegen met de cliënt en keuzes bieden.

Doe een indirecte suggestie

Bij weerstand doe je er goed aan indirect te adviseren en het belang van het advies te verkleinen.

Beweeg mee

Overtuigen werkt niet bij weerstand. Als de cliënt ‘duwt’, duw je hem niet terug maar beweeg je mee.

Bied keuzes

Als je de kans wilt vergroten dat de cliënt jouw advies aanneemt, dan is het belangrijk hem zo veel mogelijk keuzes te bieden. Dit kan bijvoorbeeld ook over het details van het advies.

Als het de cliënt niet lukt om een keuze te maken, kun je hem ook drie opties geven.

Afronden

Als het niet lukt weerstand te overwinnen, forceer het dan niet. Beëindig het gesprek.