Supersamenvatting van A Theory of Justice van John Rawls

A Theory of Justice is is een politiek-theoretisch boek dat werd geschreven door de Amerikaanse politieke filosoof John Rawls. Het boek kan gelden als één van de belangrijkste politiek-filosofische werken van de twintigste eeuw.

Toen het boek in 1971 voor het eerst werd gepubliceerd, blies het de politieke filosofie nieuw leven in. Rawls verdedigt een egalitaire liberalistische visie van de samenleving op basis van een sociaal contract-theorie.

Rawls (egalitarisme) gaat uit van de voorstelling van het sociaal contract: denkbeeldige onpartijdige besluitvormingsprocedure over een opnieuw in te richten samenleving, die zo is ingericht dat elk rationeel mens zou kunnen instemmen met de resultaten.

Omdat zo gezien geen enkele levensovertuiging aanspraak kan maken op privileges, zal een rechtvaardige staatsinrichting in elk geval de klassieke vrijheidsrechten bevatten.

De leer van het sociale contract houdt het volgende in: er zijn ten minste twee redenen waarom we ons moeten gedragen in overeenstemming met de inrichting van de maatschappij voor zover die rechtvaardig en doelmatig is, en waarom we onze bijdrage daarna moeten leveren:

1. We hebben een natuurlijke plicht om ons niet te verzetten tegen het vestigen van rechtvaardige en efficiënte instituties en om ze in stand te houden en ons in overeenstemming ermee te gedragen

2. We hebben een verplichting om zelf onze bijdrage te leveren wanneer wij volgens de eisen die de inrichting van de samenleving stelt, aan de beurt zijn.

Hoe zit het vervolgens met de verdeling van sociaal-economische goederen, zoals inkomen? Volgens Rawls moet de overheid die gelijk verdelen, tenzij een ongelijke verdeling voordelig is voor de hele bevolking, of in elk geval voor de minstbedeelden (bijvoorbeeld hoog inkomen artsen).

Het resultaat is een egalitaire democratische rechts- en verzorgingsstaat. Er heerst geen volledige economische gelijkheid, maar men is wel verzekerd van een sociaal minimum.

Rawls ziet rechtvaardigheid als de belangrijkste deugd van de samenleving. Omdat er geen objectieve metafysische waarheid meer wordt aangenomen kan je ook niet eenduidig vaststellen wat een rechtvaardige samenleving inhoudt.

Daarom doet hij een beroep op een procedure die een rechtvaardige uitkomst moet garanderen: alle leden van de samenleving moeten in een denkbeeldige ‘oorspronkelijke overlegsituatie’, waarin iedereen vrij en gelijk is, als het ware kunnen meebeslissen over de nieuwe inrichting van de samenleving.

Deze besluitvormingsprocedure garandeert dat ook de uitkomst voor allen aanvaardbaar is. Rawls stelt aan deze hypothetische besluitvormingsprocedure enkele nadere eisen, die onpartijdigheid, dus rechtvaardigheid bevorderen.

Een ‘sluier van onwetendheid’ maakt dat niemand weet welke eigenschappen hij in de toekomstige maatschappij zal hebben, zodat niemand naar zich zelf kan toerekenen.

Het motief van de deelnemers van het gedachte- experiment is hun welbegrepen eigen belang, maar wel een onpersoonlijk eigen belang van een burger, van een deelnemer in de maatschappij.

Rawls ziet dit als gedachte-experiment om te laten zien wat eigenlijk weloverwogen oordelen over rechtvaardigheid zijn. Die moeten tenminste voldoen aan de maatstaf van onpartijdigheid.

Men moet zich dan voorstellen welke verdeling in die situatie zou resulteren. De verdeling blijft beperkt tot de primaire goederen binnen de basisinstellingen van de samenleving.

Daarom noemt Rawls zijn rechtvaardigheidstheorie een smalle theorie van het goede: ze beperkt zich tot goederen als vrijheid en inkomen, die dienen als noodzakelijk middel tot elk verderstrekkend ideaal van het goede leven dat men maar kan verkiezen. Welk doel een individu zich als hoogste goed voor zijn eigen leven stelt, is zijn eigen zaak.

Volgens Rawls zouden redelijke mensen dan overeenstemming bereiken over de volgende twee rechtvaardigheidsbeginselen:

1. Iedereen heeft een gelijk recht op een adequaat kader van fundamentele vrijheden en rechten, voor zover verenigbaar met een zelfde recht van allen.

2. Sociale en economische ongelijkheden zijn mogelijk onder twee voorwaarden:

3. Ze moeten verbonden zijn aan posities die openstaan voor allen, waarbij allen gelijke kansen hebben.

4. Ze moeten tot voordeel strekken van iedereen, in het bijzonder van de minst bedeelden.

Als een publieke orde (rechtsorde) op deze beginselen is gebaseerd, heeft iedereen een natuurlijke plicht om aan het stelsel te gehoorzamen, want je hebt de plicht om mee te werken aan rechtvaardige instituties. Ten tweede heb je een verplichting tot faire coöperatie, als je de voordelen, de vruchten van het functioneren van de maatschappij plukt.

Dat wil niet zeggen dat de plicht en verplichting tot gehoorzaamheid onvoorwaardelijk zijn. Bij strijd met de beginselen, heb je een claim die onder alle omstandigheden voor gaat. Wordt die claim niet gehonoreerd door de rechter en de wetgever, dan heb je het recht (burgerlijk) ongehoorzaam te zijn.

Rawls erkent de communitaristische kritiek op het liberalisme dat mensen altijd al opgroeien in een gemeenschap, en dus van jongs af aan rechten en plichten hebben. Hij gebruikt de beeldspraak van het maatschappelijk verdrag slechts als model om een rechtvaardige herverdeling van zulke rechten en plichten te formuleren.

Rawls biedt niet louter een stelsel van liberale en egalitaire beginselen. Hij wil tevens laten zien dat een rechtvaardige rechtstaat niet alleen drijft op de zin voor rechtvaardigheid van burgers, maar ook leidt tot het gevoel dat ‘de burger er bij hoort’, als volwaardig lid van de samenleving.

Die wisselwerking (dialectiek) is volgens Rawls fundamenteel. Zij hangt samen met wat hij ziet als het belangrijkste primaire goed: zelfrespect van de burger. Daartoe moet de staat respect tonen voor de burger, terwijl de burger van zijn kant zijn bijdrage moet leveren aan de democratische rechtstaat.