Spreken is zilver, zwijgen is stout - Arrest

Spreken is zilver, zwijgen is stout (HR 31-03-2017, NJ 2017/254)

Essentie

Erfrecht. Aandeel in goed van de nalatenschap verbeurd wegens opzettelijke verzwijging van dat goed? Art. 3:194 lid 2 BW, vereisten. Vervalt de sanctie na inkeer? Vergelijking met art. 1:135 lid 3 BW.

Casus

Eiser tot cassatie is de zoon van erflaatster die in 2008 is overleden. Verweerder in cassatie is een neef van erflaatster die na de dood van zijn ouders op twaalfjarige leeftijd in het gezin van erflaatster verder is opgegroeid. Erflaatster heeft een onbeperkte volmacht aan haar zoon verleend ten aanzien van een Zwitserse bankrekening bij UBS. In haar testament uit 1999 heeft erflaatster zowel verweerder als eiser tot haar erfgenamen benoemd en beiden benoemd tot executeur. In 2007 heeft erflaatster haar testament herroepen ten aanzien van de executele en alleen eiser tot executeur benoemd. Begin 2008 is erflaatster opgenomen in een verzorgingshuis. Eiser heeft kort daarop opdracht gegeven aan UBS om het saldo van de Zwitserse bankrekening over te maken naar Zwitserse bankrekeningen op naam van hemzelf en zijn echtgenote. Na deze overboekingen is de Zwitserse bankrekening van erflaatster opgeheven. Eiser heeft na het overlijden van erflaatster zijn benoeming tot executeur aanvaard en verweerder niet geïnformeerd over de opheffing van de Zwitserse bankrekening van erflaatster. Verweerder heeft een verklaring van UBS ontvangen dat eiser de Zwitserse bankrekening heeft opgeheven, dat het saldo op die datum € 643.497 bedroeg en dat erflaatster niet heeft verklaard ermee in te stemmen dat het saldo exclusief aan eiser zou worden toebedeeld (ro. 3.1).

Hoge Raad

In dit geding heeft verweerder onder meer een verklaring voor recht gevorderd dat het hiervoor bedoelde saldo door erflaatster onverschuldigd aan eiser is betaald en dat het vorderingsrecht uit hoofde van onverschuldigde betaling op grond van art. 3:194 lid 2 BW door eiser is verbeurd en derhalve nog slechts aan verweerder toekomt, nu eiser zich het Zwitserse banksaldo heeft toegeëigend en de hieruit voortvloeiende schuld van eiser aan de nalatenschap opzettelijk heeft verzwegen (ro. 3.2.1).

Het hof heeft, evenals de rechtbank, de vorderingen van verweerder toegewezen. Daartegen richt zich het cassatiemiddel (ro. 3.2.2, 3.3.1).

De klacht is op zichzelf gegrond. Uit de aard van de onderhavige (zware) sanctie, die een strafkarakter heeft, hetgeen in het systeem van het burgerlijk recht uitzonderlijk is, en uit de wetsgeschiedenis, waarin is vermeld dat (de sanctie van) de bepaling slechts geldt als de deelgenoot wist dat de goederen tot de gemeenschap behoorden, volgt dat het in art. 3:194 lid 2 BW bedoelde opzet niet reeds kan worden aangenomen indien de desbetreffende deelgenoot (niet wist, maar wel) behoorde te weten dat het verzwegen goed tot de gemeenschap behoorde. (ro. 3.3.2).

Wat betreft de sanctie van art. 1:135 lid 3 BW oordeelde de Hoge Raad eerder dat pas een beroep op de sanctie kan worden gedaan nadat verrekening heeft plaatsgevonden. Dit houdt verband met de omstandigheid dat het hier gaat om niet-gemeenschappelijke vermogensbestanddelen, waarvan het bestaan voor de vermogensrechtelijke verhouding tussen de betrokkenen pas relevant wordt in het kader van een eventuele verrekening. 

Voor een goed dat behoort tot een gemeenschap geldt dat ieder verzwijgen, zoek maken of verborgen houden daarvan tot toepasselijkheid van de sanctie van art. 3:194 lid 2 BW leidt, ook als nog geen verdeling heeft plaatsgevonden. Dit strookt met de strekking van de onderhavige bepaling om oneerlijk gedrag van de deelgenoten tegenover elkaar te ontmoedigen (ro. 3.5.2).

Het hof heeft geoordeeld dat het feit dat eiser later tot inkeer is gekomen en de vordering heeft gemeld aan verweerder, de sanctie van art. 3:194 lid 2 BW niet doet vervallen. Dit oordeel geeft in het licht van het hiervoor overwogene geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting (ro. 3.5.3).