Deze samenvatting is gebaseerd op het studiejaar 2013-2014.

Het eerste hoofdstuk is hieronder gratis beschikbaar. De gehele samenvatting is hardcopy beschikbaar in het JoHo Center Utrecht (St.-Jacobsstraat 275).

1. Belang van onderzoek

Onderzoek kan uitgevoerd worden om te fenomenen in de (sociale) wereld te begrijpen. Vondsten kunnen al of niet gebruikt worden om verbeteringen aan te brengen in de praktijk. Een onderzoek dat uitwees dat het eetgedrag van kinderen deels wordt bepaald door de hoeveelheid reclame die zij keken, kan bijvoorbeeld belangrijke implicaties hebben voor het mediabeleid. Het kan tevens gebruikt worden bij het maken van beslissingen in het dagelijks of in het zakelijke leven. Onderzoek is het proces waarbij mensen specifieke principes en technieken gebruiken om tot kennis te komen. Het is een voortdurend proces van het zoeken en werken naar de waarheid. Door onderzoek ontstaat een geheel van informatie en manieren waarop tegen die informatie aangekeken wordt. In het dagelijks leven wordt niet bij iedere beslissing gebruik gemaakt van onderzoeksresultaten. Dat is ook niet altijd nodig. Echter, wetenschappelijk onderzoek vermindert de kans dat de informatie verstoord of vertekend is. Het garandeert geen absolute waarheden. In de media worden veel resultaten als wetenschappelijk beschreven die dat niet zijn. Tevens kunnen resultaten vertekend gepresenteerd worden. Mede hierom staan velen sceptisch tegenover onderzoek. Ook denken mensen dat onderzoek ingewikkeld en zelfs angstaanjagend is. Een doel van dit boek is om deze perceptie te veranderen. Hoewel onderzoek niet onfeilbaar is, is het niettemin een superieure methode om kennis te verwerven en beslissingen te maken. Veel mensen gebruiken deze methode niet: zij passen kennis niet toe in het dagelijks leven en denken niet kritisch na over wat ze horen.

Kritisch denken

‘Kritisch’ kan meerdere betekenissen hebben:

• van het grootste belang;

• negatief en antagonistisch;

• bewust, evaluatief en overwegend.

In het begrip kritisch denken wordt de derde betekenis bedoeld. Kritisch denken is een perspectief met de volgende kenmerken:

• het vermijden van misvattingen, zoals de ‘gokker misvatting,’ waarbij mensen denken dat als iets al lang niet is gebeurd, het waarschijnlijk snel zal gebeuren, of de attributiefout, waarbij mensen negatieve uitkomsten toedichten aan de omstandigheden en positieve uitkomsten aan het eigen toedoen;

• het bekijken van een kwestie vanuit meerdere perspectieven en het vermijden van overhaaste conclusies, het open staan voor alle aspecten van de situatie;

• het opmerken van onderliggende aannames en het erkennen dat deze de keuzes kunnen beperken;

• het gebruik van een empirisch argument, waarbij logisch wordt geredeneerd vanuit empirisch bewijs, bewijs van het bestaan van fenomenen door directe of indirecte observatie. Dit staat tegenover argumenten waarbij geredeneerd wordt vanuit morele of religieuze (niet bewijsbare) overtuigingen;

Samenvattend laat kritisch deken zich beschrijven als een hoog bewuste perspectief waarbij men zich open en evaluatief opstelt tegenover een kwestie.

Religie en wetenschap

Al van oudsher komen er conflicten voor tussen wat religie voorschrijft en wat wetenschap aantoont. Zo werd Galileo de mond gesnoerd toen hij beweerde dat de aarde om de zon cirkelde en niet andersom, zoals het christendom dicteerde. Sommige mensen vertrouwen alleen op wetenschap, anderen alleen op religie of moraliteit, maar de meeste mensen vallen tussen deze twee extremen. De meeste mensen zijn het erover eens dat wetenschap en religie op andere vragen antwoorden geven. Waar de grens tussen een religieuze en een wetenschappelijke vraag ligt, is echter niet altijd duidelijk. Bovendien zijn er veel kwesties waarin beide benaderingen overlappen. Wetenschappelijke feiten kunnen een rol spelen bij morele beslissingen. In de meeste gevallen kan er een keuze gemaakt worden waarop de beslissing gebaseerd zal worden: wetenschappelijke feiten of morele overwegingen?

Empirisch sociaal onderzoek

De term ‘onderzoek’ (Eng. ‘research’) wordt op de volgende vier manieren gebruikt in dit boek:

1. het zorgvuldig lezen en bestuderen van documenten om een dieper begrip te krijgen, om patronen of thema’s te identificeren, of om de ‘ultieme waarheid’ te ontdekken;

2. het verzamelen en evalueren van reeds bestaande informatie uit wetenschappelijke tijdschriften of overheidsrapportages. Niet iedere informatie telt even zwaar mee in de conclusie;

3. het toepassen van geaccepteerde technieken en principes: het verzamelen van informatie door te observeren, vragen te stellen, te meten, te experimenten, en door te analyseren door middel van statistiek;

4. het toepassen van kritisch denken en het aannemen van een sceptisch perspectief.

Empirisch onderzoek kan al deze activiteiten omvatten. Het is een proces van het verzamelen van informatie. De uitkomsten worden vaak in termen van waarschijnlijkheid weergegeven (A heeft invloed op B; de kans is groot dat als A, dan B). Opvattingen kunnen steeds veranderen door nieuw bewijs. Ook de mate van zekerheid van iedere uitkomst verandert door de mate van bewijs die ervoor geleverd is. Het kan frustrerend zijn dat onderzoek nooit met 100% zekerheid uitsluitsel geeft over een fenomeen. Zoals gezegd geeft onderzoek een voortdurende benadering van de waarheid, maar absoluut uitsluitsel kan zelden worden gegeven.

Kwaliteit van bewijs

In het dagelijks leven hanteren we allerlei standaards die zeggen wanneer bewijs goed en legitiem is. Zonder deze standaards zouden mensen over dezelfde bewijs tot verschillende conclusies kunnen komen. Ook in onderzoek gelden er allerlei standaards over wat wel en wat geen goed bewijs is. Er zijn regels over hoe data verzameld moeten worden en hoe ze geïnterpreteerd moeten worden. Deze standaards zijn door de jaren heen ontwikkeld binnen de wetenschappelijke gemeenschap. Veel standaards vinden hun basis in gezond verstand. Zo zal iedereen het ermee eens zijn dat een grote steekproef beter is dan een kleine en dat je een vraag beter op meerdere manieren kunt stellen. Voorbeelden van standaards zijn dat de uitkomsten een antwoord vormen op een onderzoeksvraag. Onderzoek moet informatie opleveren. Goed onderzoek leidt tevens tot nieuwe vragen en stimuleert tot verder onderzoek.

Empirisch bewijs kan twee vormen aannemen. Kwantitatieve data vormen bewijs in de vorm van cijfers. Kwalitatieve data vormen bewijs in de vorm van beelden, woorden, of geluiden. Mensen zijn geneigd te denken dat de eerste vorm van data beter of empirischer is dan de tweede. Echter, of bewijs al dan niet goed is, hangt zoals gezegd af van de standaards en niet van het type data dat gebruikt wordt.

Soorten sociaal onderzoek

Er bestaan meerdere technieken die gebruikt kunnen worden om antwoord te geven op de onderzoeksvraag. Het vergt vaardigheid en kennis om te bepalen welke techniek de voorkeur verdient in een specifiek onderzoek. Een valkuil is dat onderzoekers één voorkeurstechniek hebben en die ook toepassen als een andere techniek eigenlijk gepaster is. Onderzoekers moeten op de hoogte zijn van alle technieken die ze kunnen gebruiken en van de voor- en nadelen van iedere techniek. Hieronder worden een aantal technieken globaal besproken die ruwweg in twee categorieën onder te delen zijn. In latere hoofdstukken worden de technieken uitvoeriger behandeld.

Kwantitatieve data verzameling

Zoals gezegd bestaan kwantitatieve data uit informatie die in getallen te vatten is. Er bestaan verschillende technieken waarmee deze data verzameld kunnen worden:

1. Experiment: deze vorm van dataverzameling lijkt sterk op de technieken die in natuurwetenschappelijk onderzoek gebruikt worden. Er wordt een situatie gecreëerd en het effect op personen wordt bestudeerd. Dit kan in een laboratorium of in een real life situatie met een kleine groep mensen. Meestal worden de deelnemers in groepen verdeeld waarbij de ene wel een zekere behandeling ondergaat, en de andere niet. In andere aspecten worden de groepen gelijk gehouden. Als er later een verschil tussen de groepen gevonden wordt, kan dat worden toegeschreven aan de behandeling.

2. Vragenlijst: bij survey onderzoek wordt een groep mensen een set vragen gesteld door middel van een vragenlijst (ook wel: questionnaire). Meestal worden de antwoorden achteraf samengevat in tabellen of grafieken. Als het onderzoek goed wordt uitgevoerd, kunnen de resultaten van deze groep deelnemers gegeneraliseerd worden naar een grotere groep mensen.

3. Inhoud analyse: bij deze techniek wordt symbolisch of geschreven materiaal geanalyseerd, bijvoorbeeld door bepaalde aspecten te kwantificeren. Men kan bijvoorbeeld tellen hoe vaak een bepaald woord voorkomt in een krant. Dergelijke informatie wordt vaak gepresenteerd in tabellen of grafieken.

4. Bestaande statistische bronnen: ten slotte kan men bestaande statistische data reorganiseren om een andere vraag te beantwoorden dan waarvoor de data in eerste instantie verzameld werden.

Kwalitatieve data verzameling

Kwalitatieve data zijn gegevens die niet in nummers zijn te vatten. Dit zijn technieken waarmee deze data verzameld kunnen worden:

1. Etnografisch veldonderzoek: bij een veldonderzoek observeer je een kleine groep mensen gedurende een zekere periode. Meestal begin je met een los geformuleerd onderwerp, niet met een specifieke hypothese. Je observeert zorgvuldig en maakt uitgebreide aantekeningen van je bevindingen. Deze verwerk je later in een rapportage.

2. Historisch-vergelijkend onderzoek: hierbij onderzoek je aspecten van het sociale leven binnen een tijdperk of in verschillende culturen. Je kunt verschillende tijdperken of verschillende culturen met elkaar vergelijken of een mengvorm van beide vergelijkingen hanteren. De data worden meestal gevormd door bestaande statistieken en documenten, maar ook directe observatie en interviews kunnen gebruikt worden.

Onderzoeksdoelen

Het is vaak moeilijk te bepalen welk type onderzoek het beste aansluit bij je onderzoeksvraag. Het eerste wat je moet doen om vast te stellen welke methode gepast is, is je doel te bepalen. De doelen van onderzoek zijn samen te vatten in de volgende termen: ontdekken, beschrijven, verklaren of evalueren. Hieronder worden deze doelen verder toegelicht.

Ontdekken

In ontdekkend onderzoek wordt onderzoek gedaan naar een nieuw onderwerp waarnaar nog geen onderzoek is gedaan. Het doel is om een algemeen begrip te ontwikkelen en om ideeën voor toekomstig onderzoek te formuleren. Het is vaak de eerste fase van een serie van studies. Meestal worden kwalitatieve methoden gebruikt, omdat er nog geen specifieke theorieën en hypotheses zijn. Dit onderzoek stelt de ‘wat’ vraag en is vooral oriënterend. Vragenlijstonderzoek en veldonderzoek zijn veel toegepaste technieken.

Beschrijven

Onderzoek dat een kwantitatief of kwalitatief beeld presenteert van een situatie, activiteit of groep wordt beschrijvend (descriptief) onderzoek genoemd. Het geeft antwoord op de ‘hoe’ en ‘wie’ vraag: het geeft de details van de situatie weer. Een voorbeeld is een onderzoek dat beschrijft welke kenmerken mannen die veel porno kijken gemeen hebben (namelijk zwakke sociale verbintenissen). Veel sociaal onderzoek is beschrijvend. Ook zijn er veel combinaties van beschrijvend en ontdekkend onderzoek. Inhoudsanalyse, bestaande statistieken, veldonderzoek en vragenlijstonderzoek zijn technieken die veel gebruikt worden in beschrijvend onderzoek.

Verklaren

Op ontdekkend en beschrijvend onderzoek volgt vaak verklarend onderzoek, dat een theorie probeert te testen of te ontwikkelen om uit te leggen waarom iets plaatsvindt. Het draait om het vinden van oorzaken, redenen, bronnen; de vraag is: ‘waarom?’. Een voorbeeld van een dergelijk onderzoek gaf antwoord op de vraag waarom mishandelde vrouwen vaak niet trouwen. Antwoorden waren onder andere gebrekkige sociale steun, emotionele problemen, lage eigenwaarde en wantrouwen. Het experiment is de voorkeursmethode in dit onderzoek.

Evalueren

Toegepast onderzoek dat ontworpen is om te testen of een programma, product of beleid effectief is, wordt evaluatief onderzoek genoemd. De vraag hier is: ‘werkt het?’. Allerlei technieken worden gebruikt, maar het experiment is het populairst. Overigens zijn uitkomsten van dergelijk onderzoek niet altijd afdoende: veel ineffectieve programma’s blijven in gebruik vanuit politieke motivaties. Een voorbeeld is het D.A.R.E. programma, dat erop gericht is om drugsgebruik te voorkomen door educatie onder jongeren. Uit evaluatief onderzoek is herhaaldelijk gebleken dat dit programma niet werkt. Toch blijft het populair.

Gebruik van onderzoek

Basis onderzoek

Onderzoek dat erop gericht is om fundamentele kennis en basis begrip van een fenomeen te bevorderen door theorieën te creëren en te testen wordt basis onderzoek genoemd. Dergelijk onderzoek vormt de basis van hoe wij over de wereld denken. Het is niet direct praktisch toepasbaar, maar vormt wel de basis van toegepast onderzoek. Vaak wordt het nut van fundamenteel onderzoek pas jaren later duidelijk, als iemand een manier heeft gevonden waarop de kennis in de praktijk kan worden toegepast.

Toegepast onderzoek

Onderzoek dat een specifieke, praktische vraag beantwoordt met direct bruikbare oplossingen wordt toegepast onderzoek genoemd. Het zijn vaak snelle, kleinschalige onderzoeken die een pasklaar antwoord bieden op een specifiek probleem. Het meeste toegepaste onderzoek is descriptief of evaluatief. De resultaten worden vaak gebruikt om beslissingen te nemen op beleidsniveau. Onderzoekers gebruiken de kennis die basis onderzoek heeft opgeleverd. Omdat toegepast onderzoek directe implicaties heeft voor de praktijk is zij vaak meer controversieel dan basis onderzoek. Soms willen mensen niet horen wat onderzoek uitwijst. Een voorbeeld is een onderzoek naar de effectiviteit van seksuele voorlichting bij tieners ter voorkoming van zwangerschap bij tieners. Programma’s die als doel hadden om te voorkomen dat tieners überhaupt seksueel actief zouden worden, bleken niet effectief. Programma’s die onderwezen over voorbehoedsmiddelen en seksueel overdraagbare aandoeningen werkten beter. Voorstanders van seksuele onthouding weigeren echter de onderzoeksresultaten te erkennen en stellen dat de programma’s alleen niet effectief bleken omdat ze niet langdurig genoeg werden ingezet.

Het onderzoeksproces

Het onderzoeksproces is op te delen in zeven stappen. Ten eerste selecteer je een onderwerp. Ten tweede baken je je onderwerp af en maak je het specifiek. Je kijkt naar vroeger onderzoek (de literatuur) over dit onderwerp en je stelt een specifieke vraag. Ten derde maak je een plan over hoe je deze vraag gaat beantwoorden. Je kijkt welke onderzoekstechniek het meest gepast is om je vraag te beantwoorden. Ten vierde ga je data verzamelen om antwoord op je vraag te vinden. In stap 5 ga je de data analyseren, je gaat patronen in de data zoeken. Ten zesde interpreteer je de data: je verleent er betekenis aan. Ten slotte publiceer je je onderzoek en informeer je anderen over je vondsten. Deze stappen zijn zelden zo strikt van elkaar gescheiden: onderzoek is een interactief proces waarbij verschillende stappen door elkaar heen lopen.