Individualisering in wisselend perspectief - Schnabel - Artikel

Het meten van individualisering

Individualisering is een heel abstract begrip. Maar aan de hand van wat we zien in de maatschappij, weten we toch dat dat verschijnselen zijn van individualisering. Voorbeelden van individualisering zien we terug in kleinere huishoudens en meer verzelfstandiging van de leden van huishoudens.

Kleinere huishoudens

Over de loop der tijd zijn huishoudens steeds kleiner geworden. Dit komt onder meer doordat kinderen eerder het ouderlijk huis verlaten, mensen later trouwen, een toename van echtscheidingen, het afzien van het krijgen van kinderen, en ‘dubbele vergrijzing’ (waarbij vrouwen eerder trouwen, en mannen minder lang leven).

Deze keuzes zijn tekenen van individualisering. Mensen zijn steeds minder genoodzaakt om in grote eenheden bij elkaar te wonen. Het uitstellen van het huwelijk kan worden gezien als het langer willen behouden van de eigen identiteit en persoonlijke autonomie. En doordat mannen minder lang leven en vrouwen eerder trouwen, blijven steeds meer getrouwde vrouwen alleen achter na het overlijden van de partner.

Verzelfstandiging

Voor zover huishoudens uit meerdere leden bestaan, neemt de verzelfstandiging van die leden toe. Voorbeelden hiervan zijn dat getrouwde vrouwen vaker hun eigen naam houden, partners minder vaak hun inkomen, vrienden en tijd met elkaar delen, kinderen vaak hun eigen kamer hebben en ouders vaker bij de voornaam worden genoemd.

Met deze keuzes wordt de privacy van de leden benadrukt. Iedereen heeft daarbij recht op zijn eigen levenssfeer. Dat zijn tekenen van individualisering.

Emancipatie

Verzelfstandiging vindt niet alleen binnen huishoudens plaats, maar ook tussen de leden in de hele samenleving. Mensen kunnen steeds vaker keuzes nemen die los staan van de keuzes van andere mensen. Wanneer mensen beperkt worden in hun mogelijkheden om hun leven zelfstandig en vrij de gewenste vorm te geven, komen emancipatiebewegingen in beeld. Het doel van emancipatiebewegingen is niet maatschappelijke hervorming, maar maatschappelijke gelijkstelling, met name in de vorm van praktische erkenning en verwerkelijking van individuele gelijkheid. Ze willen de vrijheid om zelf keuzes te maken vergroten, of überhaupt de mogelijkheid krijgen om bepaalde dingen zelf te kiezen.

Emancipatiebeleid is sterk individualistisch, want het richt zich niet op verheffing van bepaalde groepen in de samenleving, maar op bepaalde categorieën van personen (dus individuele mensen met dezelfde kenmerken), die geen maatschappelijke vrijheid hebben om zich te kunnen ontplooien.

Hier is een paradox gaande. Want het hebben van een keuze wordt heel erg belangrijk geacht, maar deze vrijheid die daarvoor nodig is kan alleen worden gegeven in een samenleving waarin de keuze van het individu eigenlijk onbelangrijk is. Het sociale en economische systeem moet onafhankelijk zijn van de keuzes die individuen maken. Belangrijk is dat je hierbij opmerkt dat dit niet betekent dat de individu onbelangrijk is, maar dat er in ieder geval geen sprake meer is van directe en totale afhankelijkheid van mensen aan elkaar. Er is eerder sprake van gegeneraliseerde afhankelijkheid, waarbij mensen elkaar allemaal een beetje nodig hebben. Volgens Schnabel wordt zo’n samenleving gekenmerkt door een hoge mate van zowel arbeidsverdeling als van functionele differentiatie en specialisatie, met ook een hoge productie van goederen en een hoog niveau van gemeenschapsvoorzieningen.

Voorwaarden voor individualisering

Individualisering kan alleen plaatsvinden in hoogontwikkelde samenleving. Hoogontwikkelde samenlevingen hoeven daarentegen niet perse met individualisering te maken hebben. In ongeletterde samenlevingen moet of de kracht van de traditie zo groot zijn dat er geen kans is voor individualisatie, of individualisering moet de vorm aannemen van ‘atomisering’ (het wegvallen van sociale verbanden), waarbij de individuen op zichzelf komen te staan. Volgens Schnabel verandert afhankelijkheid dan in hulpeloosheid. Mensen zijn daar te afhankelijk van elkaar om succesvol te kunnen individualiseren.

Collectivisering daarentegen is een voorwaarde voor individualisering van een hele samenleving. Door collectivisering van goederen en voorzieningen worden die voor iedereen beschikbaar gesteld, en zal iedereen kunnen worden voorzien van belangrijke goederen en diensten.

Nadelen van individualisme

De nadelen van individualisme bevinden zich op micro- en macroniveau. Op macroniveau zien we grote gevolgen voor het milieu, bijvoorbeeld doordat veel individuen nu een eigen auto hebben. Deze toename heeft ook negatieve gevolgen voor het gemeenschappelijke verkeer. En ander verschijnsel op macroniveau is de woningnood. Vergeleken met voorspellingen gedaan in 1967 wonen er anno 2000 ruim vijf miljoen Nederlanders minder dan verwacht, in één miljoen huizen meer dan verwacht.

Op microniveau zien we enorme consumptie van duurzame gebruiksgoederen die het grootste deel van de tijd helemaal niet worden gebruikt, zoals grasmaaiers en wasmachines. Terwijl de verzelfstandiging van de leden van huishoudens er juist vaak toe leidt dat er meerdere van dezelfde producten in één huishouden zijn, zoals televisies en computers.

Overheid

Wat betreft individualisering is de overheid niet neutraal. Zij moeten letten op de kosten, van bijvoorbeeld uitkeringen, en zij proberen waarden als solidariteit en zorgzaamheid te handhaven. Daar tegenover staat dat de overheid individualisering ook enigszins in de hand werkt, bijvoorbeeld door beleidstechnische individualisering. Dat is wanneer de overheid het beleid probeert af te stemmen om de individuele omstandigheden. Een voorbeeld daarvan is wanneer een uitkering afhankelijk is van de leefvorm, of eigen betaalde bijdragen. De overheid is immers niet in staat om iedere burger een compleet onafhankelijk leven te geven.

Daarbij laat de overheid ook bewust bepaalde dingen over aan haar burgers, en legt zo de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid, dat ook weer een aspect is van individualisering. Al vanaf de negentiende eeuw is er sprake van een hoge mate van juridische individualisering, waarbij het uitgangspunt is dat de rechten en plichten van een individu onafhankelijk moeten zijn van die van anderen. Met name de privacywetgeving is een individualiserende opvatting van de overheid.

Menswording

De psychologische geboorte van een mens wordt gezien als het begin van het separatie-individuatieproces. Dat proces begint na ongeveer drie maanden, en eindigt na ongeveer dertig maanden. Kenmerkend hiervan is de geleidelijke opheffing van de volledige symbiose tussen moeder en kind. Hierbij ontwikkelt een kind een eigen gevoel van eigenheid en zelfstandigheid. Dat gebeurt eerst lichamelijk, en daarna psychisch en sociaal. Wanneer de afstemming in reacties tussen moeder en kind niet goed loopt, dan kan dat tot grote gevolgen leiden in het verdere leven van het kind.

Culturele verschillen

Separatie-individuatie vindt plaats in alle culturen. Alleen de manier waarop dit proces wordt vormgegeven verschilt. Daarmee wordt grote invloed uitgeoefend op de identiteit van het kind. Individuatie leidt altijd tot het ontstaan van een individueel persoon, maar niet perse ook tot een individualistisch persoon. Of dat wel gebeurt is afhankelijk van de gezinsstructuur, de rollen van de verschillende leden bij de verzorging van het kind, de algemeen aanvaarde methoden van opvoeding, de visie op het kind, en de mate van erkenning van bepaalde behoeften van het kind.

Er wordt een voorbeeld gegeven van India en Nederland. In India is er een intens contact tussen een moeder en haar zoon. De zoon wordt overal aan voldaan. De zoon krijgt een gevoel van zekerheid en vertrouwen. Dit contact voorkomt niet dat er separatie plaatsvindt, maar het wordt wel minder belangrijk. Het kind groeit op als onderdeel van de gemeenschap. In Nederland is dit contact tussen moeder en zoon relatief gezien veel minder. Kinderen worden aangemoedigd om de wereld te verkennen buiten de moeder om. Er is dus een groot verschil tussen individualistische en collectivistische culturen en de uitwerking daarvan op kinderen.

Individualistisch Nederland

In vergelijking met andere landen komt Nederland op de vierde plaats wat betreft individualisering. Individualisme gaat bij ons goed samen met een sterke sociale oriëntatie. We hanteren waarden als onderlinge zorg en verantwoordelijkheid, solidariteit, en loyaliteit. Maar ook binnen Nederland kun je onderscheid maken in de mate van individualisering. Zo hanteren Marokkaanse ouders vaak een collectivistisch mensbeeld, en de Nederlandse ouders een meer individualistisch beeld.

Hofstee en Phillips vinden dat de norm van individualisme niet wordt gehaald, of dat het juist overschrijdt wat er in het licht van andere waarden nog aanvaardbaar is. Volgens Hofstee worden individuen in hun ontwikkeling belemmerd door de tegendruk van collectivistische waarden. Volgens Phillips is er een toenemend gebrek aan gemeenschapzin, onderlinge solidariteit, en loyaliteit, doordat de ontwikkeling te ver is gegaan in zijn individualisme. Hij beschouwt dat dan ook als egocentrisch en egoïstisch. Sommigen zeggen dat dit een tegenstelling is tussen vrijheid en broederschap. Gelijkheid daarentegen is de basis voor vrijheid, en ook de basis voor broederschap.

Wat is individualisme?

Individualisme is enerzijds een proces van toenemende verzelfstandiging van de afzonderlijke mensen in een samenleving, en anderzijds een proces van toenemende verzelfstandiging van elk mens in zijn ontwikkeling. In het eerste geval leidt dit tot individualisme in de maatschappij, in het tweede geval tot een psychologische toestand van individualiteit.

Steven Lukes onderscheidt vier uitgangspunten van het individualisme:

• Erkenning van de waarde en de waardigheid van mensen.

• Erkenning van de autonomie van een individu, van zijn mogelijkheden tot zelfbepaling, en van zijn persoonlijke verantwoordelijkheid.

• Erkenning van de waarde van het onderscheid tussen het openbare en het private leven.

• Erkenning van de waarde van zelfontplooiing en zelfverwerkelijking van het individu.

Nu is duidelijker te zien dat individualisme wordt gevormd door de idealen van vrijheid en gelijkheid. Vrijheid staat voor privacy, zelfontplooiing en autonomie. Gelijkheid staat voor gelijkwaardigheid, wederzijds respect en verantwoordelijkheid. Hierbij wordt het vrijheidsprincipe dus gestuurd door het gelijkheidsprincipe.

Kwalitatief en kwantitatief individualisme

Kwantitatief individualisme kenmerkt de relatie tussen een individu en de staat, terwijl kwalitatief individualisme de relatie tussen een individu en de maatschappij kenmerkt. Dit zijn de belangrijkste kenmerken van beide:

Deze twee vormen van individualisme staan op gespannen voet. Historisch gezien gaat kwantitatief individualisme vooraf aan kwalitatief individualisme. In moderne samenlevingen is met name kwantitatief individualisme ver ontwikkeld. Kwalitatief individualisme is ook ver ontwikkeld, wanneer een hoogontwikkelde economie samengaat met democratie.

Toenemende vrijheid en gelijkheid

Door individualisering neemt de vrijheid van mensen toe, omdat zij minder afhankelijk zijn van specifieke anderen. Daardoor neemt ook de gelijkheid toe, omdat steeds minder mensen onafhankelijk van anderen zijn, of over het lot van een ander kunnen beschikken. Zo is het niet meer zo dat mensen afhankelijk zijn van één persoon.