Beschikken over voorwaardelijke eigendom

Annotatie van prof.mr. W.H. van Boom bij HR 3 juni 2016, ECLI:NL:HR:2016:1046, NJ 2016/290 (Rabobank/Reuser)

Waar gaat dit arrest over?

Bij verkoop onder eigendomsvoorbehoud ex art. 3:92 BW wordt afgesproken dat de verkoper het eigendom over de verkochte zaak behoudt totdat de koper zijn prestatie heeft verricht, meestal de betaling van de koopprijs. Het kan hierbij zijn dat de zaak wel feitelijk afgeleverd wordt aan de koper, maar dat er geen bezitsverschaffing als in art. 3:90 BW plaatsvindt. 

De wet heeft niet duidelijk bepaald wat de precieze eigendomsverhoudingen zijn tussen de aflevering en het intreden van de betalingsvoorwaarden. In de literatuur wordt hierover gediscussieerd door de monisten en dualisten (en tussenposities hiervan). In het arrest Rabobank/Reuser kiest de Hoge Raad eindelijk een kant. 

Monisten stellen dat eigendom onsplitsbaar is en de verkoper dus eigenaar blijft onder ontbindende voorwaarde. De koper heeft dus voordat hij betaald heeft nog niks in zijn vermogen.

Dualisten stellen dat de koper al voor de aflevering een vorderingsrecht heeft, dus het zou raar zijn als hij dit recht verliest na aflevering. De koper houdt dus ten minste een verbintenisrechtelijke aanspraak. Het eigendom is dus duaal en bestaat uit werkend eigendom en sluimerend eigendom.

Wat waren de feiten?

In 2008 verkocht Meteor Systems BV onder eigendomsvoorbehoud een paprikateeltsysteem aan kwekerij Revadap BV en installeerde het in de kas van Revadap. Na installatie sloot Revadap een overeenkomst met Rabobank voor financiering van het bedrijf, waarvoor de Rabobank het recht van eerste hupotheek kreeg op het kassencomplex en stil pandrecht op de voorraad, inventaris. rechten en vorderingen. 

In 2009 werd Revadap failliet verklaard en werd mr. Reuser als curator aangesteld. Revadap had nog een schuld van 135.000 euro aan Meteor. Rabobank bood aan dit bedrag aan Meteor uit te keren uit de opbrengst van de verkoop van het teeltsysteem. Reuser keurde dit goed, maar wilde dat het restbedrag (alles boven de 135.000 euro) in de beodel vloeide, wat de Rabobank weigerde. Reuser vroeg een machtiging van de rechter-commissaris aan om Rabobank aan te kunnen spreken voor het restbedrag, maar deze werd geweigerd, dus Reuser liet een procedure starten. 

Rabobank verweerde zich door te stellen dat het teeltsysteem nagetrokken was en dus bestanddeel van de onroerende zaak was geworden, of dat het voorwaardelijk eigendom van het systeem onder de verpandingsclausule viel. Dus of het nou onder hypotheek of pand viel, het zou deel zijn van het beperkt zekerheidsrecht van Rabobank en daarom mocht Rabobank zich erop verhalen.

Wat was de procesgang?

De rechtbank en het hof stelden Reuser in het gelijk omdat er geen sprake zou zijn van natrekking en het teeltsysteem als roerende zaak niet geldig is verpand. Dit werd beredeneerd vanuit monistisch oogpunt: er bestaat bij eigendomsvoorbehoud maar één eigendomsrecht en dat behoort aan de verkoper zolang de schulden nog niet volledig zijn voldaan. De koper heeft tot dan dus slechts toekomstig eigendom, verwachtingen. Toekomstige zaken kunnen niet worden bezwaard volgens art. 35 lid 2 Fw.

De Hoge Raad was het hier niet mee eens en stelde dat het voorwaardelijke eigendomsrecht al was ingegaan en daarom niet als toekomstig goed moet worden gezien. Rabobank werd in het gelijk gesteld omdat door de voldoening van de restantvordering van Meteor, het pandrecht van Rabobank op het voorwaardelijk eigendomsrecht van Revadap op het teeltsysteem tot volle eigendom uitgroeide. 

Kan het oordeel van de Hoge Raad wel gerechtvaardigd worden?

Dit arrest heeft grote gevolgen. Praktisch zorgt het ervoor dat de koper al na de levering maar vóór intreden van de betalingsvoorwaarde beschikkingshandelingen kan verrichten die tot vervreemding of bezwaring kunnen leiden en door latere uitgroei kunnen zorgen voor eigendom, zonder aan de betalingsvoorwaarde te hebben voldaan. Theoretisch is het arrest van belang voor het systeem van het goederenrecht omdat het dualisme ermee is bevestigd. 

De Hoge Raad gebruikte voor haar argumenten vooral de parlementaire geschiedenis. In deze parlementaire geschiedenis ontbreekt echter het 'hele plaatje' omdat art. 3:92 lid 1 pas relatief laat is geïntroduceerd. In de memorie van toelichting van dit artikel werden drie benaderingen geschetst van levering bij eigendomsvoorbehoud. Aangenomen kan worden dat bezit direct bij aflevering wordt verschaft, of dat bezit onder opschortende voorwaarde dan wordt verschaft, of dat levering door machtsverschaffing helemaal geen bezitsverschaffing is. In de memorie werden de eerste twee verworpen en op de laatste ingegaan. Door levering zou de koper slechts houder en voorwaardelijk eigenaar zijn, en pas na het vervullen van de betalingsvoorwaarde bezitter en onvoorwaardelijk eigenaar. Het bezit van de zaak is dus geen bezit onder opschortende voorwaarde, maat het eigendomsrecht wel. Het blijft onduidelijk waarom precies.

De Hoge Raad had daarom moeten teruggrijpen op andere interpretatiemethoden, zoals de strekking van de relevante wetsbepalingen en het systeem van de wet. In bijvoorbeeld titel 7.2b BW, art. 7:87 en art. 7:130 jo. 7:136 BW zijn aanwijzingen te vinden van monisme. De uitkomst van Rabobank/Reuser is niet in overeenstemming met het systeem van de wet.

Wat schieten we op met dit arrest?

Dit arrest zou van belang zijn voor de financieringspraktijk. Kopers kunnen extra krediet krijgen door 'aangroei' als zijn schuldpositie bij de verkoper wordt afgebouwd. Het is echter wel aannemelijk dat het vanaf nu ook is toegestaan om bij voorbaat beschikkingshandelingen te verrichten ten aanzien van toekomstige voorwaardelijke eigendom, maar dit zal vooral zorgen voor verpanding als er nog geen waarde is. "Baat het niet dan schaadt het niet"-verpanding, waar de koper uiteindelijk niet veel mee opschiet. Dualisten kunnen nog met goede argumenten komen, maar vooralsnog lijken we weinig te hebben aan dit arrest.

Ook is het goederenrecht niet bepaald simpeler geworden met dit arrest. Dit is een voortzetting van de trend dat het goederenrecht steeds gecompliceerder wordt, en dat zouden we niet moeten willen, tenzij het gunstige effecten geeft.