Gender doen - Vanwesenbeeck - 2011 - Artikel

Dit artikel bevat een analyse van ‘gender doen’ en kijkt hierbij naar de seksuologische wetenschap en naar de praktijk van (hetero)seksuele contacten. Gender doen is de Nederlandse vertaling voor ‘doing gender’. Centraal in deze analyse staan vijf problemen die gesignaleerd zijn in de wijze waarop er in de seksuologie met gender wordt omgegaan en het beeld wat daarmee omtrent seks en gender gepromoot wordt.

Probleem 1: Gender versus sekse

In de seksuologie wordt vaak onjuist de term ‘gender’ gebruikt. Er wordt dan ‘sekse’ bedoelt. ‘Sekse’ is het biologische en concrete onderscheid tussen mannen en vrouwen. Met ‘gender’ wordt er verwezen naar culturele percepties van mannelijkheid en vrouwelijkheid, hierbij wordt dus gelet op de sociale. Deze sociale wijze waarop sekse begrepen kan worden, heeft dwingende consequenties voor de individuele identiteit. Gender wordt vooral gebruik en bedoelt als dimensies van mannelijkheid en vrouwelijkheid waar mensen verschillende posities kunnen innemen. Bij de socialisatie van gender heeft het individu een actieve rol (agency) en wordt de interactie tussen het individu en de omgeving erkend. Echter, tegenwoordig wordt het begrip gender dus vaak gebruikt als sekse, terwijl het concept daarvoor juist een alternatief wilde aanbieden.

Probleem 2: Preoccupatie met sekseverschillen

Er blijft, ondanks dat er vaak op gehamerd wordt om het niet te doen, een preoccupatie met sekse/gender verschillen. De nadruk op de verschillen lijkt weer in populariteit toe te nemen. Een groot nadeel bij deze nadruk op de verschillen is dat deze vaak overdreven worden, ondanks dat vaak is aangetoond dat de verschillen klein zijn. Verschillen zijn nu eenmaal interessanter dan overeenkomsten. Hieronder volgen enkele empirische bevindingen omtrent sekseverschillen in seks op vier terreinen:

• Cognitief vlak: de sekseverschillen zijn hier goed terug te vinden in de uiteenlopende attituden en motieven met betrekking tot seks. De grootste verschillen worden terug gevonden in de attituden ten aanzien van recreatieve seks. Vrouwen zijn hierbij meer gefocust op de relatie, intimiteit en de partner, terwijl mannen meer op zichzelf, lust en het lichamelijke gericht zijn. Wat wel nog een keer benadrukt moet worden, is dat de verschillen in attituden opvallend klein zijn, waarin de motieven voor recreatieve seks een uitzondering vormen.

  Ook in de manier waarop men de seksuele stimuli cognitief verwerken, zijn verschillen tussen de sekse te vinden. Het gaat hierbij om het mentale proces waarlangs automatische responsen vertaald worden naar feitelijke zin en opwinding. Onderzoek suggereert dat er bij vrouwen sprake is van bewuste en gecontroleerde zelf-inhibitie en dat vrouwen hun ongecontroleerde responsen systematisch cognitief kunnen minimaliseren en onderdrukken. Bij mannen lijkt er juist sprake te zijn van een falende inhibitie. Maar ook op dit punt wordt weer benadrukt dat de verschillen tussen mannen en vrouwen onderling in hun eigen seksegroep groter is dan het gemiddelde verschil tussen de sekse.

• Seksueel vlak: mannen scoren hoger op de frequentie of aantallen van seksueel gedrag. Ze rapporteren meer seksuele gedachten, fantasieën, partners, etc. Veel studies laten zien dat mannen hoger scoren op assertiviteit en autonomie, terwijl vrouwen hoger scoren op volgzaamheid en aanpassing. Ook zijn de sekseverschillen op het gebied van seksuele agressie groot.

• Ervaring van seks: vrouwen rapporteren over het algemeen iets meer functieproblematiek dan mannen. Echter, op het gebied van problematiek zijn er maar kleine tot matige effecten voor de sekse gevonden. Wel hebben vrouwen vaker negatieve gevoelens over seks en scoren ze hoger op aversie, schaamte en schuld en zijn ze minder tevreden met hun seksuele leven.

• Plasticiteit versus rigiditeit: Baumeister (2000) verklaart dat mannen en vrouwen verschillen op ‘seksuele plasticiteit’. Bij vrouwen lijken (of zijn) de culturele invloeden sterker dan bij mannen. Dit zorgt ervoor dat vrouwen minder consistentie vertonen tussen intenties en gedrag. Mannen zijn meer natuurlijk en vrouwen zijn meer cultuurlijk. Wat zou kunnen betekenen dat er bij vrouwen onderling veel meer verschillen zijn dan bij mannen onderling, dit geldt vooral voor de variabelen waar het sekseverschil relatief sterk is. Vrouwen hebben dus volgens Baumeister een sterke plasticiteit, terwijl mannen een sterke rigiditeit hebben.

Sekseverschillen in seks bestaan en zijn soms zelfs essentieel. Maar de verschillen zijn vaak klein en de verschillen tussen de seksen zijn vaak kleiner dan binnen de sekse. Er is vaak een grote overlap tussen de seksen en een grote diversiteit binnen de seksen.

De sterke nadruk op de sekseverschillen werkt polarisatie, stereotypering en stigmatisering in de hand. De stereotypen werken als een self-fufilling prophecy, ook wel expectancy confirmation genoemd. Stereotypen hebben de neiging zichzelf te bevestigen omdat gedrag dat er mee overeenstemt, eerder waargenomen wordt, gemakkelijker onthouden wordt, gezien wordt als relevanter en informatiever en serieuzer genomen wordt. Stereotypen kunnen nadelige consequenties hebben, de status quo bevestigen en veranderingen tegenwerken. Bij onderzoekers veroorzaakt deze overmatige aandacht voor de sekseverschillen een tunnelvisie.

Probleem 3: De groeiende populariteit van biologische verklaringskaders

Het biologische perspectief richt zich op de werking van genen, hormonen en het brein en is de afgelopen decennia in populariteit toegenomen. Maar er is nog weinig zeker toe te schrijven aan genen, hormonen of het brein. Er is nog veel kritiek op het biologische perspectief. Deze kritiek richt zich voornamelijk op het veronderstelde primaat van de biologie. Een alternatieve versie is dat biologie en omgeving/ervaring elkaar wederzijds beïnvloeden. Deze wisselwerkingen worden ook wel loops genoemd.

Een ander perspectief op het lichamelijke bekijkt het lichaam niet zo zeer als een biologisch lichaam maar kijkt meer naar de manier waarop het lichaam sociaal en cultureel betekenis wordt gegeven. De culturele objectivering van het vrouwenlichaam wordt hier vaak benadrukt (Simone de Beauvoir: ‘we worden niet als vrouw geboren, maar tot vrouw gemaakt’). Young beweert dat vrouwen afstand nemen van hun lichaam en meer ernaar kijken als iets waar naar gekeken wordt en waar iets mee gedaan wordt, dan dat het zelf iets doet. Deze lijn van redeneren wordt in verband gebracht met seksualiteit in de objectification theory. Deze theorie zegt dat zelf-objectivering en de neiging om sterk op het uiterlijk te letten, de gevoelens van schuld en schaamte verhogen en de gevoeligheid voor innerlijke lichamelijke signalen in de weg staan. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor seksuele opwinding en satisfactie. Men kan hierdoor last krijgen van het zogenaamde limited resources perspectief, men kan niet op alles tegelijkertijd letten.

De auteur van dit artikel staat zelf kritisch tegenover de eenzijdige en ongenuanceerde opvatting van seksualisering. Mogelijk zijn er ook positieve gevolgen van objectivering voor de seksuele beleving. Een kernpunt is ook dat er nog niet veel bekend is over de wijze waarop het biologische en culturele samenhangen, hoe de verhouding tussen lichaam en cultuur is, hoe chromosomen, hormonen en het brein zich verhouden tot de individuele seksuele beleving. Er moet wel gesteld worden dat wanneer men het over sekseverschillen in seksualiteit heeft, men niet alleen het lichaam als verklarende factor moet zien, maar ook de manier waarop mannelijke en vrouwelijke lichamen gezien en beoordeeld worden. En hoe dit door de individuen zelf ervaren wordt.

Probleem 4: Weinig aandacht voor alternatieve factoren en diversiteit

Door de dominantie van de biologische verklaringen is er weinig aandacht voor alternatieve verklaringskaders. Zo zouden verschillen tussen mannen en vrouwen als persoonlijkheidsverschillen te verklaren kunnen zijn in plaats van als biologische verschillen. Naast de persoonlijkheidsverschillen kunnen ook maatschappelijke factoren van invloed zijn. Deze maatschappelijke factoren spelen op verschillende niveaus een rol:

• De Macrodynamiek: Goede voorbeelden hierbinnen zijn juridische kaders, economische verhoudingen, waardensystemen en culturele tradities. Onder het waardesysteem is de dubbele moraal een bekende. De normatieve boodschappen voor jongens en meisjes verschillen, en hier komt ook bij dat de normatieve boodschap voor meisjes ambivalent is. De grens tussen wenselijk en verwerpelijk is dus voor vrouwen. Volgens veel onderzoekers zijn veel problemen van vrouwen op seksueel gebied terug te voeren op deze dubbelzinnige moraal.

• De Mesodynamiek: Hierbinnen vallen de machten en krachten van het maatschappelijke middenveld, de effecten van sociale bewegingen, niet-gouvernementele actoren, de sekswetenschap zelf en de commerciële invloeden op de seksuele praktijk. Recentelijk is de invloed vanuit de farmacie sterk opgekomen. De farmaceutische wetenschappelijke output en de agressieve marketing waarbij de nadruk op disfuncties ligt, dragen sterk bij aan de productie van sekseverschillen in seksualiteit.

• De Microdynamiek: situationele invloeden en interactionele mechanismen. Hieronder vallen grote theorieën zoals de sociale leertheorie, social role theory en het (symbolisch) interactionisme. Tegenwoordig is de opvatting van gender als een coherente, individuele eigenschap dominant en krijgt het interactionele perspectief weinig aandacht.

Probleem 5: gender hebben versus gender doen

Het dominante beeld van gender als individuele eigenschap verhindert het inzicht van gender als een sociaal proces. Via deze constatering komen we aan bij ‘gender doen’ zoals in de titel staat. Zoals in de inleiding al vermeld komt deze benaming van de uitdrukking doing gender. De auteurs die deze uitspraak voor het eerst deden, betoogden dat gender begrepen moest worden als een routinematige, stelselmatige, steeds terugkerende praktijk, en als een prestatie die men zo wil. Individuen ‘doen gender’, maar het is een gedrag wat niet los gezien kan worden zonder de context, het wordt namelijk in praktijk gebracht in de aanwezigheid van ‘de ander’. Deze ander vertegenwoordigt de gendernormativiteit. Gender doen verwijst naar de wijze waarop de dubbele moraal (de verschillende regels voor vrouwen en mannen in seksualiteit) elke dag in de praktijk gebracht worden.

Deaux en Major ontwikkelden het Interactive Model of Gender-related Behavoir, hierin beschrijven ze gender als typisch een ‘now you see it, now you don’t’ – fenomeen. Gender is niet stabiel en niet voor altijd verworven en dus altijd zo aanwezig. De nadruk wordt hierin gelegd op het ‘doen’ in tegenstelling tot verwerving.

Butler (1990) is een filosofe die spreekt van het begrip performative gender. Gender verwijst niet naar een identiteit maar naar een activiteit. Deze activiteit wordt steeds uitgevoerd en bevestigd door het dagelijks leven en door de individuen die afgaan op de reacties en feedback van anderen. Gender wordt pas werkelijkheid wanneer het wordt uitgevoerd, een performance van herhaalde acties.

De Engelse sociologie Jackson (2006) benadrukt dat ‘gender doen’ niet alleen verwijst naar dagelijks gedrag, maar dat het ook nodig is om te begrijpen wat er om ons heen gebeurt. Het gaat ook om zien en vormgeven en begrijpen dat alles in dagelijks interacties met anderen in een bepaalde context staat.

Er is in wetenschappelijk onderzoek nog weinig vanuit deze invalshoek gewerkt, daarom zal dit artikel een interactioneel, contextueel perspectief op gendertypische seksualiteit weergeven. Met seksualiteit wordt al het seksueel getint en sociaal gedrag dat door gendernormen geïnspireerd is, bedoeld. Op basis van de hierboven genoemde verschillen en theorieën zou gendertypische seksualiteit er als volgt uit kunnen zien:

Vrouwen worden normatief en typisch gezien als ‘sexy’ , terwijl mannen worden gezien als ‘seksueel’.

Gendertypische seksualiteit in zuivere vorm bestaat vrijwel niet, soms kan er zelfs compleet het tegenovergestelde waargenomen worden. Hierdoor komen we bij de volgende vraag:

Wat maakt gendertypisch seksueel gedrag waarschijnlijk?

De vormgeving van gendertypische seksualiteit is afhankelijk van eigenschappen van de specifieke context of situatie, de partner, en het individu (de actor) zelf.

De situatie: situaties verschillen van elkaar in de mate waarin ze toegankelijk of beschikbaar zijn voor mensen. The social organization of opportunity (Risman & Schwartz, 1989) verklaart dat verschillende mogelijkheden tot verschillen in gedrag leiden. Bepaalde kenmerken kunnen er ook voor zorgen dat de gendertypische seksualiteit waarschijnlijker wordt. Wanneer sekse of gender sterk op de voorgrond staat in een situatie, zullen mensen zich sterker gendertypisch gaan gedragen. Heteroseksualiteit is een van de meest ‘gendered’ situaties, mensen voelen zich hierin het sterkst te moeten gedragen in overeenstemming met de genderrollen. Peer pressure is een belangrijke factor bij het tot stand komen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door adolescenten.

In het openbaar gedragen mensen zich sterker naar de gendernormen dan privé. Mensen gedragen zich sterker stereotiep wanneer ze in onbekende situaties of met vreemden zijn. Onderzoek wijst uit dat gendertypisch gedrag minder vaak voorkomt naarmate relaties langer duren.

Priming is ook sterk van belang in gendertypisch gedrag. Stereotiep seksueel gedrag is waarschijnlijk geprimed door voorafgaande gedachten of gebeurtenissen. Mensen worden dan, vlak voor ze getest worden, op een bepaalde manier beïnvloed. Er wordt geprobeerd met opzet een bepaald gedrag uit te lokken (triggeren). Echter, een trigger werkt niet voor iedereen, maar is onder andere afhankelijk van eigenschappen van de betrokken personen.

De partner: wanneer de partner zelf erg gendertypisch is, dit belangrijk vindt en het ook van de ander verwacht, zal de ander hieraan beantwoorden met ook relatief meer gendertypisch gedrag. Norm sending is een belangrijk mechanisme waarmee normatieve opvattingen in de sociale praktijk vertaald wordt in normatief gedrag. Een vrouw zal zich bijvoorbeeld hulpelozer gedragen wanneer een man haar te hulp schiet. Ook wanneer men expliciet wordt aangesproken en gezien wordt door de partner vanuit een gendertypisch perspectief, zal men zich sterker hiernaar gedragen. Wanneer men elkaar niet zo goed kent, en minder geïndividualiseerde informatie heeft van elkaar, er relatief sterkere gendertypische verwachtingen zijn.

Individu zelf: hier zijn de persoonlijkheidseigenschappen als onderdeel van een interactioneel proces van belang. Het geloof in de dubbele moraal is hierbij van invloed. Geloof in de traditionele rollen bevordert seksuele passiviteit in vrouwen, maar vermindert het in mannen. Belang hechten aan genderconformiteit heeft op zich een negatief effect op de seksuele satisfactie. Mensen hechten dan meer aan het oordeel van anderen dan aan autonoom zijn. Dit wordt ook wel being externally contigent genoemd.

Conclusie

Ondanks dat de bewijzen nog beperkt zijn, is er al wel voldoende aanleiding om te veronderstellen dat contextuele en interactionele factoren een rol spelen in de mate waarin seksueel gedrag gendertypisch is. Sekseverschillen in seks kunnen bepaald worden door sociale processen zoals selectieve aandacht, interpretatie en herinnering, regulatie en zelfregulatie, norm sending en expectancy confirmation. De factoren die in dit artikel zijn besproken, dragen in belangrijke mate bij aan de waarschijnlijkheid waarmee deze processen zich voordoen.

Gendertypische seksualiteit is een sociaal proces, de mate waarin of de kans waarmee seksuele interactie gendertypisch is, is dus afhankelijk van de specifieke omstandigheden. Verder is gender sterk aan seksualiteit gekoppeld en geeft het vorm aan seksualiteit (en vice versa).

Gendertypie is een variabele en staat niet vast. Gendertypisch normconfrom gedrag wordt steeds opnieuw in de praktijk gebracht en ‘gedaan’. Er is veel variabiliteit en diversiteit, in het dagelijks leven wordt er op allerlei manieren afgeweken van de normen en stereotypie. Dit is een belangrijk gegeven in de strijd tegen overdreven opvattingen over sekseverschillen. Professionals zijn het aan de seksuologie én aan de seksualiteit verplicht te focussen op diversiteit en pluriformiteit in plaats van uitsluitend op (binair) verschil.