In de 19^e eeuw heerste in Nederland de opvatting dat de wet duidelijk is, er maar één juiste toepassing van de wet geldt en dat de rechter de taak heeft om op te letten dat de wet op de juiste manier wordt toegepast. Deze opvatting is gebaseerd op uitspraken van Montesquieu, die stelt dat rechter ‘la bouche qui prononce les paroles de la loi’, oftewel de mond van de wet is. Dit leidt ertoe dat een rechterlijke beslissing de enige juiste conclusie uit regels en feiten is. Deze opvatting is inmiddels drastisch veranderd, eerst in de VS en later ook in Europa. In Nederland vroeg Scholten aandacht voor het feit dat de rechterlijke beslissing niet zo eenvoudig is als het voorheen altijd werd voorgesteld. Hij vroeg aandacht voor de rol van een teleologische en sociologische interpretatie van de wet in plaats van een enkel grammaticale en wethistorische interpretatie van de wet. Door de opvatting van Scholten kwam er in Nederland aandacht voor onderzoek naar sociale en psychologische invloeden op rechterlijke beslissingen.

Kenmerken van juridische beslissingen:

Juridische beslissingen zijn voornamelijk routinematige beslissingen. De rechter neemt in elke strafzaak beslissingen over dezelfde zaken, namelijk of een verdachte een delict is gepleegd, of hij schuldig is en welke straf of maatregel moet worden opgelegd. Empirisch onderzoek naar de beslissingen van de rechter zijn vooral gericht op bijzondere zaken, waarin de rechter niet alleen routinematige beslissingen moet nemen. Het probleem met juridische beslissingen is dat de zeker altijd onzeker is over de juistheid van zijn beslissingen, een absoluut criterium ontbreekt. Het kan dus voorkomen dat verschillende rechters op een verschillende manier kunnen oordelen over dezelfde feiten en normen. Dit komt omdat rechters feiten selecteren op relevantie en zowel de officier van Justitie en de verdediging goede argumenten hebben over een strafzaak. De besluitvorming wordt gestuurd door verwachtingen die zij van rechter hebben.

Beslisruimte van de rechter

De rechter heeft een aantal duidelijke grenzen door de formele aard van strafminima en strafmaxima. Zo is de minimaal op te leggen gevangenisstraf één dag en bestaan voor elk delict bijpassende strafmaxima. De ruime discretionaire bevoegdheid zorgt ervoor dat rechters straffen kunnen individualiseren en naar eigen inzicht af te stellen op de persoon van de verdachte en de ernst van het gepleegde delict, dit staat echter op gespannen voet met het gelijkheidsbeginsel. Daarom moeten rechters hun beslissingen motiveren voor controle, inscherping en explicatie.

In ingewikkelde strafzaken wordt een beslissing genomen door een meervoudige kamer. Dit zorgt ervoor dat meerdere rechters kunnen discussiëren over de beslissingen die zij moeten nemen. Ook staan rechters onder invloed van collega’s en anderen binnen het juridisch bedrijf. Uit onderzoek blijkt dat in een meervoudige kamer minderheidsopvattingen woren onderdrukt. Ook blijkt uit onderzoek van Van Duyne en Verwoerd dat de officier van Justitie een grote invloed heeft op de rechterlijke beslissingen door zijn gemotiveerde strafeis. Ook de officier van Justitie moet deze strafeis motiveren en is hierbij onderhevig aan sociale invloeden. Als laatste is de beslissing van de rechter afhankelijk van de druk om maatschappelijk responsief te handelen.

Invloed van persoonlijkheid van de rechter

Er is veel onderzoek gedaan naar de invloed van de persoonlijkheid van de rechter op zijn beslissingen. Hieruit blijkt dat er aanwijzingen zijn voor een aantoonbare invloed van de persoonlijke kenmerken van rechters op hun beslissingen. Een belangrijk deel van deze onderzoeken gaat over de invloed van de attitudes van de rechter over doelen en de zin van straffen op het beslissingsgedrag. Het bekendste onderzoek hiernaar is van Hogarth. Het onderzoek van Hogath richtte zich op de verschillen in opvattingen van rechters over rechtvaardigheid, effectiviteit van straffen, tolerantie en de bescherming van de maatschappij. Hieruit bleek dat de beslissingen van de rechter beter kunnen worden voorspeld aan hand van persoonlijkheid en andere kenmerken van de rechter dan aan objectieve kenmerken van zaak. Uit onderzoek naar beslisgedrag van rechters in de Verenigde Staten blijkt dat er een sterk direct effect is van de verschillende opvattingen over strafdoelen op de lengte van straf die rechters opleggen. Uit onderzoek naar beslisgedrag van Nederlandse rechters blijkt dat er geen consistente samenhang bestaat tussen opvattingen over strafdoelen en de straffen die rechters opleggen.

Onderzoek van De Keijser en Van Koppen:

De Keijser en Van Koppen hebben in 2004 een onderzoek uitgevoerd waarbij vanuit een andere invalshoek is gekeken naar het beslisgedrag van rechters. Hieruit blijkt dat in het denkproces van rechters twee psychologische valkuilen kunnen ontstaan omdat hij beslisruimte heeft. Als eerste is er sprake van de overtuigingsparadox. Men zou verwachten dat er in zwaardere zaken zorgvuldiger met bewijs wordt omgegaan dan in lichtere zaken. Het blijkt echter dat door maatschappelijke responsiviteit rechters geneigd zijn met minder bewijs genoegen te nemen bij zwaardere zaken. De maatschappelijke responsiviteit houdt hierbij in dat de rechter er vanuit gaat dat het erg kwalijke gevolgen kan hebben wanneer bij zwaardere zaken een schuldige verdachte vrijgesproken wordt dan bij een lichtere zaak. Hierbij is sprake van een paradox omdat je zou verwachten dat de rechter andersom redeneert. De tweede psychologische valkuil die kan ontstaan in het denkproces van rechters is compensatoir straffen. Dit houdt in de vrees om spijt te krijgen wanneer er mogelijk sprake is van een onschuldige verdachte, wat de rechter probeert te compenseren door te kiezen voor een lagere straf. Voor deze tweede psychologische valkuil is echter nog geen empirisch bewijs gevonden.