Week 1

Filosofie in het strafrecht: nut en noodzaak van strafrecht

Scheiding der geesten

• Absolute straftheorieën = vergeldingstheorie
  
  • Immanuel Kant
  • Je straft om leed toe te voegen.
  • Klassieke richting (Franse Revolutie)
    • Vrijheidsideaal: bescherming van de burger tegen de staat
    • Nadruk op de daad
    • Rechtszekerheid à legaliteitsbeginsel
    • Vergelding
    • Proportionaliteit misdaad-straf
    • Alleen repressief optreden
• Relatieve straftheorieën = preventietheorie
  
  • Jeremy Bentham
  • Moderne richting
    • Wetenschappelijk-sociologische achtergrond: de overwinning van de exacte wetenschappen
    • Leentjebuur spelen bij criminologie: de meetbare mens (wat drijft iemand om een strafbaarfeit te plegen)
    • Accent op de dader à Lombroso doet onderzoek naar potentiele daders
    • Bescherming van de maatschappij

Invloed moderne richting: maatvoering in het Strafrecht

• 1901: kinderwetten, strafstelsel voor minderjarigen
• 1915: voorwaardelijke veroordeling
• 1925: geldboetewet
• 1928: psychopatenwetten: TBR/TBS
• 1929: wet op bewaring van beroeps- en gewoontemisdadigers (niet ingevoerd)

Verenigingstheorie

• Strafmaximum is de maat voor de vergelding.
• Doelen die worden gebruikt bij straftoemeting:
  
  • Afschikking
  • Speciale preventie
  • Normexpressie
  • Conflictoplossing
  • Bescherming van samenleving

Richtingen van denken over het strafrecht

Utrechte school

• Geïntegreerde strafrechtswetenschap
• Humanisering van het strafrecht

T.o.v. Utrechte school: het ‘sub-sociale element’ van Prof. M.P. Vrij

1. Herhalingsdrang dader
2. Onvoldaanheid slachtoffer
3. Neiging tot navolging derden
4. Ontdaanheid samenleving

Juridiseringsrichting: strafproces als wapen (Neo-Utrechtse school)

• Richting na WO2.
• Het strafrecht is een botsing tussen overheid en verdachte.

T.ov. juridiseringsrichting: welzijnsrichting: schaf het strafrecht af

• Hulsman
• Abolitionisme
• Tegen het strafrecht.
• We moeten naar vormen van conflictoplossing.
• Je moet herstellen.

Maatschappelijke ontwikkelingen beinvloeden het Strafrecht

• Opkomst van het Ordeningsstrafrecht
• Versterkte positie van het slachtoffer
• Verzakelijking/ verharding van het strafrecht

Versterking positie slachtoffers

• Kenningname processtukken (art.51b Sv)
• Voeging als benadeelde partij (art.51f Sv)
• Spreekrecht (art.302 Sv)
• Schadevergoedingsmaatregel (art.36f Sr)
• Contactverbod (art.38v, lid 2 Sr)

Kenmerken internationaal strafrecht

• Berechting van zeer ernstige misdrijven
• Op grote schaal gepleegd
• (vaak) betrokkenheid van de staat
• Vizier op militaire en politieke kopstukken

Week 2

Voorwaarden voor strafbaarheid

1. Menselijke gedraging
2. Die valt onder een delictsomschrijving
3. En aan schuld te wijten is

Mogelijke gronden voor strafbaarstelling

Harm principle à private harm & public harm

Offence principle

Legal paternalism : de overheid als vader (geen drugs gebruiken)

Legal moralism : de overheid als moralist (je mag geen overspel spelen)

Public Harm : het publiek belasten zoals bv. Vervuiling

Harm principle: meer tastbare rechtsgoederen (leven, lichamelijke integriteit, goederen)

• John Stuart Mill zegt alleen bij Harm principle.
• Mill wilt zo’n min mogelijk overheid bemoeienis.

Uitbreiding strafrechtelijke aansprakelijkheid

Oorzaken:

1. Grensvervaging tussen recht en moraal
2. Aandacht voor gevaarzetting
3. Aandacht voor begunstiging

Moreel geladen strafwetgeving (Burma)

• Stalking
• Prostitutie
• Hulp bij zelfdoding

Aansprakelijkheid voor het gedrag van anderen (Vicarious Liability)

1. Internetproviders (art.54a Sr)
2. Feitelijk leidinggevende (art.51 lid 2 sub 2 Sr)
3. Militaire bevelhebbers (art.9 lid 1 sub b WIM)
4. Ouders voor kinderen

Art.255 Sr: zorgplichtschending (nalaten van zorg)

Functioneel daderschap (Ijzerdraad-arrest)

• Beschikken
• Aanvaarden

Offence principle: meer immateriele rechtsgoederen (aanstootgevend gedrag, krenkingsdelicten)

• Fineburgh vindt dat je ook naar offence principle moet kijken.

Week 3

Functie en plaats strafuitsluitingsgronden

• Als voorwaarden 1 (gedraging) en 2 (d.o.) zijn vervult, dan worden voorwaarden 3 (wederrechtelijkheid) en 4 (schuld) verondersteld ook aanwezig te zijn.
• Een rechtvaardigingsgrond houdt in dat het feit niet wederrechtelijk (en dus niet strafbaar) is.
• Een schulduitsluitingsgrond houdt in dat de dader van het wederrechtelijke feit geen verwijt kan worden gemaakt (en hij dus niet strafbaar is).
• Als voorwaarden 1 (gedraging) en 2 (d.o.) zijn vervult, dan worden voorwaarden 3 (wederrechtelijkheid) en 4 (schuld) verondersteld ook aanwezig te zijn.
• Een rechtvaardigingsgrond houdt in dat het feit niet wederrechtelijk (en dus niet strafbaar) is.
• Een schulduitsluitingsgrond houdt in dat de dader van het wederrechtelijke feit geen verwijt kan worden gemaakt (en hij dus niet strafbaar is).

Noodweer art.41 lid 1

1. Ogenblikkelijke wederrechtelijke aanranding
2. van eigen of eens anders lijf, eerbaarheid of goed,
3. waartegen verdediging noodzakelijk was (subsidiariteit)
4. en waardoor de verdediging geboden was (proportionaliteit).

Noodweer art.41 lid 2

1. Noodweersituatie: voorwaarden 1 t/m 3 van noodweer
2. Overschrijding van de grenzen veroorzaakt door een hevige gemoedsbeweging
3. Hevige gemoedsbeweging veroorzaakt door de aanranding.

Ad 1. Er moet dus sprake zijn van een noodweersituatie (intensief noodweerexces) of zijn geweest (extensief noodweerexces).

Ad 2 en 3. Dubbele causaliteit.

Week 4

Gekwalificeerde doodslag in Nederland

• Art. 288 sr. Doodslag met strafverzwaring (‘felony murder’)
• Art. 288a jo. 83a sr. Met terroristisch oogmerk (motief)
• Art. 289 sr. Moord (methode)

Geprivilegieerde doodslag

Infanticide

Levensberoving op verzoek

(Euthanasie als strafuitsluitingsgrond)

Hulp bij zelfdoding

Week 5

Wat is strafvordering?

• Functie van het strafproces is het mogelijk te maken het materiele strafrecht te handhaven, door:
  • Te onderzoeken of een strafbaar feit is gepleegd;
  • Te beslissen of op de dader een sanctie mag en moet worden toegepast, zo ja;
  • Die in de wet in abstracto aangegeven sanctie in concreto vast te stellen;
  • De rechterlijke uitspraak en sanctie ten uitvoer te leggen.

Strafvordering in jaartallen

• 1838: wetboek van strafvordering in werking
  • Afschaffing juryrechtspraak
  • Gegrond in Frans strafvordering, dus zuiver inquisitoir van aard
  • Macht over vooronderzoek niet bij juge d’instruction
• 1926: nieuw Wetboek van Strafvordering
  • Versterking positie verdediging, ook in vooronderzoek
• 1926: HR, De Auditu arrest
  • Gebruik van ’hearsay’-verklaringen toegestaan: nadruk nog meer op vooronderzoek
• 1950: EVRM
  • Artt. 93 en 94 GW: rechtstreeks werkend en voorrang
  • Vanaf jaren ‘80 cruciaal in strafvordering
• 1994-1996: Parlementaire enquetecommissie opsporingsmethoden (IRT)
  • Herbevestiging legaliteitsbeginsel
• 1999: EU top Tampere – geboorte EU-strafrecht
  • Essentiele richtlijnen/kaderbesluiten, bv EAB, rechten slachtoffers, raadsman politieverhoor
• 2015: aanbieding contourennota modernisering WvSV
  • Verschillende doelen: stroomlijnen en vereenvoudigen voorop

Bronnen strafvordering

• Art. 1 Sv. Legaliteitsbeginsel
• Verdragen (mensenrechten)
• EU-recht
• WvSv
• Bijzondere wetten: bv WWM, Opiumwet
• Richtlijnen en aanwijzingen
• Ongeschreven recht: BBPO (verwant aan ABBB)

Uitganspunten

• Drie hoofduitgangspunten
  • Waarheidsvinding
  • Door professionals (geen juryrechtspraak en vervolgingsmonopolie OM)
  • Rechtstatelijkheid en rechtsbescherming
• Spanningen: bv waarheidsvinding v. Rechtsbescherming
• Verschillende sub-uitgangspunten, altijd in relatie tot hoofduitgangspunt
• Is ons model, gematigd inquisitoir, een uitgangspunt?
• Model: vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid, om die beter te begrijpen
• Organisatie van strafvordering in relatie tot de staat: Damaska, Faces of Justice and State Authority
  • Hierarchical model
  • Coordinate model

Modellen

• Twee grote strafvorderlijke systemen
  • Accusatoir – angelsaksisch
  • Inquisitoir – continentaal/Europees
• Andere mogelijke modellen
  • Managerial model (Langer)
  • Victims participation model (Beloof)

Accusatoir

• Relatie vooronderzoek-onderzoek ter zitting
• Gelijkheid procespartijen
• Presenteren eigen ‘case’, doen zelf onderzoek
• Lijdelijke rechter
• Mondelinge presentatie bewijs ter zitting (vanwege jury)
• Subjectieve waarheid – plea bargaining

Inquisitoir

• Objectieve waarheid – neutral inquiry
• Geen gelijkheid procespartijen
• OM vooral belast met onderzoek, objectieve rol
• Rechter heeft actieve rol bij onderzoek
• Bewijs vooral schriftelijk – dossier
• Nadruk op vooronderzoek

Is een model beter?

• Ainsworth
  • Accusatoir wint aan populariteit
  • Vanwege gevoel van controle over procedure
  • En perception of fairness
• Fairness en rechtsbescherming, beter in accusatoir model?
  • Recht op vrijheid
  • Equality of arms
  • Onschuldpresumptie
  • Ondervragingsrecht
  • Zwijgrecht/rechtsbijstand
• Praktijk kan er anders uit zien
• Waarheidsvinding
  • Scoort inquisitoir beter?
  • Neutral inquiry: presumptie van objectiviteit
  • Strafrechtspleging is geen ‘wedstrijd’
• Ook hier biedt de praktijk geen uitsluitsel: geen bewijs dat waarheidsvinding in inquisitoire stelsels beter is
• Efficientie
• Inquisitoir
  • Korte zitting, maar langer vooronderzoek
  • Buitenrechtelijke afdoening: strafbeschikking
• Accusatoir
  • Lange processen (bv OJ Simpson zaak)
  • Buitenrechtelijke afdoening: plea bargaining
• In Nederland geen serieuze discussie over bewegen richting meer accusatoir model.
• Ontwikkelingen en gedwongen aanpassing komen eerder van:
  • EHRM – ondervragingsrecht
  • EU – bv raadsman bij politieverhoor

Week 6

Strafrechtelijke waarheid

• De bewijsrechtelijke weg naar een veroordeling
• Delictsomschrijving
• Historische gebeurtenis
• Wat moet bewezen worden?
• Bewijslast: bij wie en hoe hoog
• Verzamelen informatie
• Selectie en presenteren informatie als bewijs
• Toelaten informatie als bewijs (wettige bewijsmiddel, geen bewijsuitsluiting)
• Waardering van bewijs
• Welke eisen stellen wij aan de strafvorderlijke waarheidsvinding?
• Objectieve waarheidsvinding
• Streven van objectieve waarheidsvinding in strafproces cruciaal: anders verliezen burgers vertrouwen
• Legitieme en niet-legitieme redenen die afwijking van objectieve waarheid in strafproces verklaren
• Verklaringen voor verschillen strafvorderlijke waarheid en wat er echt gebeurd is
  
  • Bewijs is niet beschikbaar : gebrek aan medewerking, tijdsfactor, bewijsuitsluitingsgronden (geen druk op/foltering verdachte), verschoningsgronden
  • Belang van ‘finality’’, en search for definite winner
  • Belang van substantive truth wordt groter als er meer op het op spel staat
  • Belang van ‘human justice’
  • ‘that the public believe in the humanity and justice of decisions’
  • Weigend: functie jury: ‘its purpose is to give the defendant an irrational second chance for an acquittal’
• Uitgangspunt moet zijn overeenkomst strafvorderlijke en ‘echte’ waarheid
• Voor verschillen moeten sterke redenen zijn, en zijn onderdeel van het strafvorderlijke waarheidsstelsel
• Minder sterke redenen, bv kleine vormfouten, mogen niet leiden tot vergroten verschil formal legal truth en substantive truth

Waarheid in accusatoire en inquisitoire stelsels

• Adversarial system: waarheid hangt af van wat procespartijen naar voren brengen (competing versions of the truth)
• Inquisitorial system: waarheidsvinding is neutraal en onafhankelijk van wat procespartijen vinden
• Problemen adversarial waarheidsvinding
  • Elke partij presenteert maar de ‘halve waarheid’ en het is niet logisch dat uit die twee helften de ‘hele’ waarheid volgt
  • Belang van verdachte bij het verbergen van de waarheid
  • Van gelijkheid tussen procespartijen is in de rechtspraktijk vaak geen sprake
  • Te grote tijdsruk: bewijs moet op 1 bepaalde dag ter zitting beschikbaar zijn
• Probleem inquisitorial waarheidsvinding
  •  verkrijgen van ‘waarheid’ onder druk levert niet noodzakelijkerwijs een betere waarheid op dan de waarheid uit eigen belang in adversarial systems
  • Dus ook in inquisitoire stelsels hebben we te maken met diverse halve en sterke gekleurde ‘waarheden’
• Combinatie adversarial en inquisitorial waarheidsvinding?
  • Essentieel: keuze voor fact-finding pre-trial of fact-finding at trial
  • Weigend: voorkeur voor fact-finding vanaf pre-trial; anders loop je veel bewijs mis
• Jury nadelig voor accurate waarheidsvinding
  • Tijdsfactor: juryprocessen kunnen moeilijk worden uitgesteld > daardoor bewijs wellicht niet beschikbaar
  • Jury paradox: ‘evidentiary base is reduced and yet the trial is emotionalised’; beide niet goed voor waarheidsvinding
  • Jury heeft aan niemand verantwoording af te leggen: ‘black box’
• Belang van objectieve waarheidsvinding
• Weigend aanvaardt de beperkingen op strafvorderlijke waarheidsvinding van vele ‘collateral values’
• Bij adversarial waarheidsvinding: er kan een gedeeld belang zijn bepaalde aspecten van de waarheid te negeren (bv ontoerekeningsvatbaarheid van de verdachte)
• Bij inquisitorial waarheidsvinding: richt zich op een zo compleet mogelijke benadering van de waarheid, ook als het tegen de wensen in gaat van de procespartijen
• Maar ook in het adversarial stelsel kan de waarheid niet ‘verzonnen’ worden
• ‘Justice only of justice is perceived to be based on an honest effort to find the truth’

Gerechtelijke dwalingen

• Strafvorderlijke waarheid is altijd een benadering
• Wat is een aanvaardbare foutenmarge?
• Situatie 1: Onterechte veroordelingen
• Twee opvattingen
  • Onterechte veroordelingen zijn onvermijdelijk: necessary social price of maintaining sufficient criminal law enforcement
  • Onterechte veroordelingen moeten voorkomen worden, ook als daardoor minder schuldigen veroordeeld kunnen worden
• Hoe groot is het probleem?
  • Empirisch onderzoek in de VS op basis van later gebruik DNA materiaal
  • 3,5 – 5 % onterechte veroordelingen
  • Hoe erg is een percentage van 3,5 – 5 onterechte veroordelingen?
  • Factoren: soort misdrijf, gevolgen voor veroordeelde, zelf-reinigend vermogen systeem (herziening),
  • Vraagstuk van maatschappelijke kosten bij hervormingen ter verbetering
  • Bv is aanvaardbaar terugbrengen van 3,5 tot 1 % als onterechte vrijspraken zouden stijgen met 10%
  • Voorrang geven aan verbetering aan waarheidsvinding waaraan geen maatschappelijke kosten zijn verbonden
• Situatie 2: onterechte vrijspraken
• Mogelijkheid herziening ten nadele (sinds 1-10-2013; artt. 457 Sv ev)
• Argumenten voor een herziening ten nadele
  • In het belang van de materiele waarheid
  • In belang van slachtoffers
  • ‘vrijspraken die ten onrechte zijn gegeven stichten geen vrede’
  • Vrijspraak is gevolg van onrechtmatig gedrag verdachte
  • ‘tainted acquittals’

Waarheid – rol van de rechter

• De rechter onder vuur bij waarheidsvinding
• Kritiek vanuit hoek rechtspsychologen –en sociologen, wetenschapsjournalisten
  • Rechter onvoldoende geschikt voor waarheidsvinding
  • Weet te weinig van empirische wetenschappen
  • Is te weinig kritisch en onderzoekt onvoldoende alternatieve scenario’s
  • Herzieningsprocedure bij HR werkt niet
  • Structurele problemen!
• Reactie vanuit rechterlijke macht (Loth)
  • Critici weten te weinig van strafrecht – strafrecht kan geen 100 % garantie bieden op juiste vaststelling van de feiten
  • Rechter onderzoekt al alternatieve scenario’s
  • Voorbeelden gerechtelijke dwalingen niet structureel, maar ‘bedrijfsongevallen’
  • Herzieningsprocedure toont zelfreinigend vermogen aan
  • Wel belangrijk om te blijven investeren in opleiding rechters mbt vaststellen feiten