Inleiding Nederlands Sociaal Recht: Hoofdstuk 14

Hoe is het stakingsrecht ontstaan?

Staking is een middel om kracht bij te zetten aan protest tegen slechte arbeidsomstandigheden of onbevredigde arbeidsvoorwaarden. Tijdens de Franse revolutie waren georganiseerde werkstakingen verboden. Dit verbod werd in 1872 afgeschaft. Werknemers die staakten konden niet meer strafrechtelijk vervolgd worden, maar ze konden wel ontslagen worden wegens wanprestatie. Na de Tweede Wereldoorlog werden stakingen gezien als indruisen tegen het overheidsbeleid, waarin de loonvorming strak werd geleid. Het meedoen aan een staking leverde wanprestatie op. Na 1960 kwam hier kritiek op, leidend tot een wetsvoorstel waarin stakingen rechtmatig werden gemaakt, maar wel aan beperkingen werden gebonden. Deze wettelijke regeling kwam er niet, maar wel werd het Europees Sociaal Handvest (ESH) geratificeerd, waarin het stakingsrecht wordt erkend. De nationale rechters moesten zelf de grenzen van het stakingsrecht verder uitwerken, wat gebeurde in het NS-arrest van de Hoge Raad in 1986 (HR 30 mei 1986, NJ1986/688 NS-arrest).

Wat houdt het grondrecht op collectieve actie in?

Een werkstaking is het collectief neerleggen van het werk door de werknemers, als protest of als middel teneinde de werkgever of derden tot handelen of nalaten te bewegen. Men kan ook een collectieve actie voeren. Hieronder wordt dan verstaan: het in collectief verband niet of niet op de gebruikelijke wijze verrichten van de arbeidsprestatie. Een collectieve actie kan een werkstaking inhouden, maar kan bijvoorbeeld ook stiptheidsactie zijn. In de praktijk wordt over het stakingsrecht gesproken, wanneer men het ruimere recht op collectieve actie bedoelt. Het stakingsrecht is een noodzakelijk element van het recht op collectief onderhandelen, omdat vakbonden op deze manier gelijkwaardige onderhandelingen kunnen afdwingen. In artikel 6 lid 4 van het Europees Sociaal Handvest wordt het stakingsrecht erkend en dit recht kan volgens de Hoge Raad rechtstreeks worden ingeroepen op grond van art. 93 GW (NS-arrest). Daarmee is het stakingsrecht in Nederland als grondrecht erkend.

Welke grenzen kent het recht op collectieve actie?

Het stakingsrecht is niet zonder beperkingen. In art. 6 lid 4 ESH staat dat men het stakingsrecht niet kan gebruiken om een zelf gesloten cao te bestrijden. Bovendien is een algemene beperkingsclausule opgenomen in art. G ESH, waarin staat dat beperkingen rechtmatig moeten zijn en in een democratische samenleving noodzakelijk voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen en voor de bescherming van de openbare orde, de nationale veiligheid, de volksgezondheid of de goede zeden.

Volgens de Hoge Raad (HR 19 juni 2015, NJ 2015/438 Abvakabo/Amsta) zijn bij normale stakingen vooral twee grenzen van belang. Ten eerste de spelregeltoetsing. De spelregeltoetsing houdt in dat zwaarwegende procedureregels in acht moeten worden genomen. De volgende twee zwaarwegende procedureregels staan vast:

• Een staking moet als uiterste middel worden gehanteerd. Dit betekent dat men er niet uit is gekomen door middel van onderhandelingen;

• Verder moet een staking ruim van tevoren worden aangekondigd zodat de werkgever de schade kan beperken.

Ten tweede is er de grens van het in redelijkheid niet tot de actie kunnen komen. Op grond van een afweging van alle bijzondere omstandigheden kan tot de conclusie worden gekomen dat de bonden in redelijkheid niet tot de acties hadden kunnen komen. Hierbij spelen de beperkingen vastgelegd in art. G ESH een grote rol, zoals de bescherming van de openbare orde, de nationale veiligheid, de volksgezondheid of de goede zeden. Hiermee wordt ruimte geschapen voor de rechter om per geval stakingen te kunnen verbieden.

Wat voor invloed hebben de rechten van derden op het stakingsrecht?

In sommige sectoren kan een staking niet alleen de werkgever, maar ook derden treffen, zoals bij stakingen in het openbaar vervoer. Hierdoor raakt het publiek verontwaardigd. Van belang is dan dat alle belangen tegen elkaar worden afgewogen door de rechter.

Volgens het Europese Comité voor de sociale rechten gaan sommige beperkingen van het stakingsrecht te ver, omdat zij soms de toegestane beperking van artikel G ESH overschrijden.

Wat zijn de regels omtrent stakingen tegen anderen dan de werkgever?

Soms richten stakingen zich in het geheel niet tegen de werkgever, maar juist tegen anderen. Er kan worden gestaakt uit solidariteit (de solidariteitsstaking, zie Pres. Rb. Amsterdam 26 augustus 1998, JAR 1998/195), of om de regering door de knieën te krijgen (politieke staking). De Hoge Raad heeft in het NS-arrest bepaald dat ook deze vorm van staking onder het recht van art. 6 lid 4 ESH valt. De grens van toelaatbare collectieve acties is als volgt bepaald: als de actie zich richt tegen het overheidsbeleid op het gebied van arbeidsvoorwaarden waarover collectieve onderhandelingen worden gevoerd, dan valt de actie onder art. 6 lid 4 ESH. Keert de actie zich tegen andersoortig overheidsbeleid, dan is er sprake van een zuiver politieke staking, welke beoordeeld moet worden op grond van nationaal recht.

Als de staking zich richt tegen overheidsbeleid inzake arbeidsvoorwaarden wordt de werkgever gezien als derde. Dit betekent dat de bescherming van zijn rechten onder omstandigheden een beperking van het stakingsrecht kan rechtvaardigen. Toch is een stakingsverbod niet eenvoudig te krijgen voor de werkgever. Het enkele feit dat de werkgever substantiële schade lijdt door de staking, is niet voldoende om deze te verbieden. Pas als de schade een zodanige omvang bereikt dat individuele bedrijven onevenredig getroffen worden en de schade een algemeen karakter draagt (bijvoorbeeld omdat de schade de hele Nederlandse economie treft), kan een staking verboden worden.

Welke bijzondere vormen van collectieve actie bestaan naast de ‘gewone’ werkstaking?

Er hoeft bij een collectieve actie niet altijd sprake te zijn van werkstaking. Er kan ook sprake zijn van ‘stiptheidsacties’ of ‘langzaamaan acties’. De Hoge Raad heeft in bovengenoemd Amsta-arrest en het Enerco-arrest (HR 31 oktober 2014, NJ 2015/252) gesteld dat een collectieve actie beschermt wordt door art. 6 lid 4 ESH als het een prikkelwerking heeft in de collectieve onderhandelingen. Aangezien het recht op collectieve actie ruimer is dan het stakingsrecht, vallen collectieve acties zoals deze ook onder art. 6 lid 4 ESH en zijn dus in beginsel toegestaan. Sommige extreme acties kunnen onrechtmatig worden geacht, bijvoorbeeld blokkades die werkwilligen belet om de onderneming te betreden. In veel gevallen zullen medezeggenschapsrechten al de mogelijkheid bieden om een bedrijfssluiting langs juridische weg aan te vechten.

Kan een staking wanprestatie of schorsing van de arbeidsovereenkomst opleveren?

Vroeger werd het meedoen aan een staking gezien als een wanprestatie van de individuen tegenover hun werkgever, wat de werkgever een geldige ontslaggrond gaf. Sinds het Veurink-arrest (HR 22 april 1988, NJ 1988/952) wordt staking niet meer als wanprestatie gezien. In het arrest introduceerde de Hoge Raad de schorsingsleer: beide partijen zijn gedurende de staking tijdelijk ontheven van wederzijdse verplichtingen (oftewel de werknemer hoeft geen arbeid te verrichten en de werkgever hoeft geen loon te betalen). Zo lang de staking niet is verboden hoeft de werknemer niet bevreesd te zijn voor een disciplinaire maatregelen als hij meedoet met een door erkende vakbonden georganiseerde staking.

De werknemer loopt meer risico als hij meedoet aan een wilde staking, dat wil zeggen een staking op eigen initiatief van werknemers die niet door een erkende vakbond wordt gesteund. Hoewel wilde stakingen wel vallen onder het recht op collectieve actie, kunnen zij eerder aanleiding geven tot disciplinaire maatregelen.

Wat is de rechtspositie van werkwilligen gedurende een staking?

Op grond van art. 7:627 BW mag de werkgever het loon van stakende werknemers stopzetten. Werknemers die lid zijn van een vakbond kunnen tijdens de staking een kleine uitkering krijgen van de vakbond. Bij iedere staking is er wel een deel van de werknemers die wel wil werken, omdat zij het loon niet willen missen en/of omdat zij niet lid zijn van een vakbond. Als dat niet mogelijk is vanwege de staking (bijvoorbeeld omdat het werk stil ligt) kunnen zij een loonvordering instellen, met als argument dat het niet werken in de risicosfeer van de werkgever ligt, art. 7:628 BW.

De Hoge Raad (HR 7 mei 1976, NJ 1977/55 Wielemaker/De Schelde) heeft hierover bepaald dat bij georganiseerde stakingen in verband met arbeidsvoorwaarden geen loon hoeft te worden betaald aan werkwilligen, omdat zij ook belang hebben bij de uitkomst van de staking. Bij incidentele protestacties van enkelen moet de werkgever wel loon betalen aan werkwilligen. Aan de rechter is het om nu er geval uit te maken of de positie van de werkwilligen meer op de eerste of de andere situatie zal gaan lijken.

Wat is uitsluiting?

Het ESH laat ook collectieve acties van werkgevers toe. Hierbij kan gedacht worden aan een tegenactie van de werkgever, zoals het niet meer betalen van loon aan werkwilligen. Collectieve acties van werkgever komen in Nederland echter weinig voor. Bijgevolg is er ook weinig jurisprudentie over dit onderwerp. Wel heeft de Hoge Raad, zoals is aangegeven, ook in bepaalde gevallen waarin wel wordt gewerkt, gedeeltelijke looninhouding als tegenwapen toegestaan.

Hoe belangrijk zijn bemiddeling en geschilbeslechting binnen het stakingsrecht?

Hoewel het stakingsrecht onmisbaar is, verdient het de voorkeur om geschillen langs een vreedzamer weg op te lossen. In de praktijk worden echter weinig geschillen in handen gelegd van arbiters, mediators of bindend adviseurs. Wel worden interpretatiegeschillen soms voorgelegd over cao’s aan dergelijke instanties. Voor de overheidssector bestaan wel advies- en arbitragecommissies die met enige regelmaat geschillen behandelen. Deze commissies hebben actief bijgedragen aan de invoering van een meer gelijkwaardige onderhandelingsstructuur in deze sector.