Een symptoom komt nooit alleen: Psychologische stoornissen als complexe netwerken - Artikel

Stoornissen kunnen zich op verschillende manieren ontwikkelen. Mensen kunnen op verschillende manieren problemen ontwikkelen en andersom kunnen aanleidingen verschillende gevolgen hebben. In de literatuur is er dan ook een overeenstemming gekomen over de opvatting dat psychologische stoornissen multifactorieel zijn bepaald.

Niet alleen zijn er verschillende manier waarop een probleem zich kan ontwikkelen, er zijn ook verschillende uitingen van een psychische stoornis. Dit komt doordat diagnoses vaak zijn gebaseerd op het vaststellen van symptomen, zonder rekening te houden met de heterogeniteit van de symptomen zelf (onder slaapproblemen valt zowel slaapgebrek als overmatig slapen). Er kunnen zo veel verschillende combinaties van symptomen zijn, waarbij het kan voorkomen dat twee mensen met de diagnose depressie een hele andere uiting hebben van deze ziekte. Tenslotte kunnen er vraagtekens worden gezet bij de manier waarop de DSM de stoornissen begrenst. Sommige stoornissen zijn nauwelijks uit elkaar te houden omdat ze zo vaak samen voorkomen. Hoewel de praktijk in het verleden zich teveel schuilde achter de zogenaamde ‘latente variabelen’, wordt er tegenwoordig meer onderzoek naar gedaan.

Wat betreft de (klinische) psychologie is er sprake van een methodologische impasse en wel om de volgende reden. In de moderne geneeskunde zijn fysieke klachten (bijv. hoofdpijn) terug te brengen naar een gemeenschappelijke oorzaak (bijv. een tumor). Door de oorzaak van deze klachten te bestrijden, verdwijnen de symptomen vanzelf. Deze redenatie wordt ook in de psychologie gebruikt: een klachtenpatroon wordt herleidt tot onderliggende stoornis, waarbij de stoornis dient als verklaring voor de symptomen. De vraag is echter of er wel naar een achterliggende oorzaak moet worden gezocht. Een reden om hier vraagtekens achter te zetten is door te bedenken dat er na een eeuw van wetenschappelijk onderzoek geen manier is gevonden om een mentale stoornis vast te stellen zonder afhankelijk te zijn van de symptomen. Een arts kan met een hersenscan per toeval een tumor tegenkomen zonder dat de patiënt hier last van had. Een psycholoog kan niet per toeval een stoornis vinden, zonder dat de patiënt aangeeft last te hebben van de symptomen. Psychologisch onderzoek is op dit standaardmodel gebaseerd. Het latente variabelenmodel gaat er vanuit dat de symptomen worden verklaard door een achterliggende, latente variabele. Het tellen van symptomen staat centraal in hedendaags onderzoek en dit leidt tot een methodologische impasse.

Mentale stoornissen bestaan in het algemeen uit kettingreacties van verschillen symptomen. Dit vormt een netwerk, waarbij sommige symptomen makkelijker voortvloeien uit het ene symptoom dan uit het andere. Door zo’n netwerk te gebruiken, kan worden nagegaan welke symptomen het meeste met elkaar voorkomen. Zo worden symptoomgroepen gemaakt. Als je kijkt naar zo’n causaal netwerk model, kan je je afvragen of het wel nodig is om een achterliggende oorzaak te vinden. In de netwerkbenadering van stoornissen worden psychologische stoornissen niet gezien als latente constructen die leiden tot symptomen, maar als een netwerk van symptomen die door causale relaties verbonden zijn met elkaar.

De netwerkbenadering verklaart waarom gemeenschappelijke oorzaken van symptomen niet worden gevonden: ze bestaan niet. Deze benadering past ook veel beter bij de DSM, waar al veel causale verbanden te vinden zijn. In een netwerkmodel zijn het de symptomen die voor verschillen en verandering zorgen, er bestaat geen achterliggende stoornis. De vraag of een stoornis een uiteinde is van een continuüm of kwalitatief verschilt van een normale toestand wordt door dit model ook beantwoord: het verschilt van individu tot individu en hangt af van de verbondenheid van het systeem.

Het netwerkperspectief kan ook het verschil in symptoombeelden verklaren. Een depressie bijvoorbeeld kan worden getriggerd door verschillende vervelende gebeurtenissen. Hoe de symptomen zich uiten, hangt dan ook af van de ervaring. Sommige ervaringen zullen zich uiten in vermoeidheid, terwijl andere ervaringen zullen leiden tot verdriet. Dit kan leiden tot andere netwerkstructuren en ‘routes’ door het probleemnetwerk. Dit worden niet verklaard latente variabelenmodel, waarbij de klachten slechts symptomen zijn van de onderliggende stoornis.

Comorbiditeit is door de netwerkbenadering te verklaren door brugsymptomen. Die zijn symptomen die een rol spelen bij twee of meer stoornissen. Zo valt te verklaren waarom sommige stoornissen vaak samen voorkomen.

Veel onderzoek is erop gericht om de onderliggende oorzaak van een stoornis te vinden door bijvoorbeeld genetisch en neurobiologisch onderzoek. Dit soort onderzoeken kosten veel geld en er zijn geen resultaten uit gekomen. Dit kan worden verklaard vanuit de netwerktheorie: er is geen oorzaak boven de symptomen en hun verbanden. Verder hoeven we ook geen tijd en geld meer te stoppen in intern betrouwbare vragenlijsten die de stoornis meten, het is belangrijker om de symptoomverbanden te meten.

Vanuit het netwerkmodel is symptoombestrijding de beste oplossing voor het genezen van een stoornis. Als symptomen die veel invloed hebben binnen een netwerk worden verbeterd en verbindingen tussen symptomen worden verbroken, leidt dat tot een verbetering van het hele klachtennetwerk. Het is daarom belangrijk om een persoonlijk klachtennetwerk in kaart te brengen voor elke patiënt waarin kan worden gezien welke connecties het sterkste zijn. Stoornissen hoeven niet meer te worden gereduceerd naar een enkel begrip. Er moet worden gekeken naar het netwerk van symptomen, want er is geen onderliggende oorzaak voor de stoornis, de symptomen zíjn de stoornis.