Artikelsamenvatting - Baar et al (2007) - Algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit en de effectiviteits- potentie van Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het primair onderwijs.

Hoe kunnen we de negatieve gevolgen van pesten beperken?

Pesten kan tot psychosomatische gezondheidsklachten, depressies en suïcidale gedachten leiden. Pesten is tevens een belangrijke voorspeller van crimineel en antisociaal gedrag, en problematisch gedrag als roken-, alcohol- en drugsgebruik. Voor het tegengaan van pesten en de gevolgen ervan, bestaat er in binnen- en buitenland een groeiend aantal interventieprogramma’s. Hiervoor geldt echter dat gemeten effecten van programma’s zich veelal beperken tot de korte termijn en dat de resultaten zeer bescheiden en verschillend zijn. 

Hoe is het gesteld met de kennis over de effectiviteit van interventies tegen pesten?

Kennis over de werkzaamheid van een interventieprogramma en het ontwikkelen van meer evidence-based antipest- interventies is derhalve onontbeerlijk. Door het veelal ontbreken van gedegen (wetenschappelijk vastgestelde) kennis over de effecten van interventies wordt de behoefte aan een wetenschappelijke onderbouwing van de effectiviteit van interventies de laatste jaren steeds groter. Een bekend Nederlands initiatief om meer zicht te geven op de effectiviteit van interventies is de ‘Databank effectieve interven- ties’ van het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn. Deze databank bevat echter nog geen antipestprogramma’s.

Ook gezien het langdurige en daarmee kostbare ontwikkelproces van anti- pest- en andere interventieprogramma’s wordt het steeds belangrijker om inter- venties die in de praktijk worden uitgevoerd zoveel mogelijk te expliciteren. De overheid zal, vanuit de aandacht voor kwaliteit en (kosten)doelmatigheid van de gezondheidszorg, de jeugdzorg en het onderwijs, steeds meer evidence-based en effectief gebleken interventies als een voorwaarde gaan zien voor de financiering ervan. 

Wat is het doel van het huidige artikel?

De studie waarover in dit artikel wordt gerapporteerd geeft een overzicht van Nederlandstalige antipestprogramma’s, die in de afgelopen tien jaar voor het reguliere basisonderwijs zijn ontwikkeld en/of geactualiseerd. Op basis van dit overzicht worden enkele conclusies getrokken ten aanzien van de effectiviteitspotentie van deze anti-pestprogramma’s. In dit artikel wordt de effectiviteitspotentie van antipestprogramma’s ingeschat op grond van algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit. Hierbij worden de volgende twee vragen gesteld:

• Welke algemeen methodische voorwaarden kunnen vanuit theoretische inzichten geformuleerd worden voor de effectiviteit van een antipestprogramma? 
• In hoeverre voldoen Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het primair onderwijs aan deze algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit?

Op basis van welke criteria bediscussiëren we de effectiviteit van interventies?

De algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit kunnen worden be- schouwd als a priori richtinggevende of veelbelovende principes die een anti- pestinterventie een kans tot slagen geven. De werkelijke effectiviteit zal zoals gezegd uit onderzoek moeten blijken. Criteria waaraan een effectief programma zou moeten voldoen hebben we grotendeels ontleend aan het in de gezondheidsbevordering en preventie veel gebruikte en belangrijke planningsmodel van Green en Kreuter. In dit model wordt een interventiebenadering voorgestaan vanuit een stapsgewijs proces van analyse beginsituatie, ontwerpen, implementatie en evaluatie. Dit model is ontwikkeld vanuit principes van gezondheidsbevordering waarbij mensen zelf worden aangezet tot een gezonde leefstijl en het optimaliseren van een gezonde leefomgeving en kan goed als uitgangspunt dienen voor een systematische benadering van pesten. 

Welke criteria van Green en Kreuter zijn meegenomen in de beoordeling van de effectiviteit van interventies?

Op basis van het Model voor Planmatige gezondheidsvoorlichting van Green en Kreuter zijn de volgende methodische voorwaarden bepaald:

• Sociale en epidemiologische analyse van de pestproblematiek. Sociale en epidemiologische analyses geven een empirische basis aan de interventie, doordat duidelijk wordt gemaakt op welke pestproblemen het programma zich het beste kan richten. Met het oog op de noodzaak, ontwikkeling en implementatie van de interventie valt te adviseren om eerst een sociale analyse te maken van gebruikers (bijvoorbeeld leerkrachten en preventiewerkers) en doelgroep (bijvoorbeeld kinderen en ouders). Hiermee kunnen de randvoorwaarden en condities van de interventie beter worden ingeschat en worden afgestemd op behoeftes van gebruiker en doelgroep. 
• Analyse van risicofactoren. Volgens Green en Kreuter is de kans groot dat, als het ontwerp niet afgestemd is op de oorzaken (potentiële risicofactoren) voor ongewenst gedrag, de interventie de verkeerde richting in slaat en niet effectief zal zijn. Om pestgedrag aan te pakken is het noodzakelijk te weten welke risicofactoren dit pestgedrag in stand houden en in welke mate.
• Bepalen van determinanten van gedrag. Een analyse van gedragsdeterminanten is gebaseerd op sociaal-psychologische gedragsverklaringstheorieën en -modellen waarbij (pest)gedrag van een persoon onder andere wordt bepaald door de intentie van de persoon om het pestgedrag uit te voeren. Het uiteindelijk wel of niet pesten is niet alleen afhankelijk van gedragsdeterminanten, maar ook van iemands (sociaal communicatieve) vaardigheden en omgevingsfactoren, die het pestgedrag in de hand kunnen werken.

Welke criteria van Bartholomew en collega's zijn meegenomen in de beoordeling van de effectiviteit van interventies?

Op basis van het Intervention Mapping Protocol van Bartholomew en collega's zijn de volgende methodische voorwaarden bepaald die bijdragen aan de (in)effectiviteit van interventies:

• Specifiek en operationeel geformuleerde interventiedoelen. Bij een interventieontwerp moeten allereerst de doelen duidelijk omschreven en operationeel verantwoord worden. Zo zullen de (gedrags)doelen van de interventie adequaat afgestemd moeten worden op de specifieke doelgroep(en) en op eventuele praktische barrières. Voor de effectiviteit van een interventieprogramma is het belangrijk, dat de inhoud hiervan zoveel mogelijk aansluit bij de kennis, opvattingen, behoeften, verwachtingen en vaardigheden van de doelgroep. 
• Op theorie en praktijkervaring gebaseerde operationele methodiek. Onder een methodiek wordt een overwegend aan de theorie ontleend proces van verandering verstaan. Voorbeelden van algemene methodieken zijn onder andere: modelleren, informatieoverdracht, vaardigheidstraining, sociale steun, beloning en bekrachtiging.
• Implementatieprotocol. De effectiviteit van een programma is in grote mate afhankelijk van de implementatie ervan. Het programma zelf kan dan wel inhoudelijk goed in elkaar zitten, als er geen rekening wordt gehouden met de concrete implementatie is de kans op een mislukte uitvoering groot. In een implementatieprotocol staat duidelijk vermeld wat de procedure is van uitvoering van de interventie en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering. Draagvlak voor de interventie bevordert implementatie door gebruikers en doelgroep zoveel mogelijk te betrekken bij de opzet en uitvoering ervan. De interventie moet uiteindelijk aansluiten bij de interesses en mogelijkheden van de doelgroep en gericht zijn op zowel hun gedrag als op het inzicht in dat gedrag. 
• Evaluatieplan. Het evaluatieplan grijpt terug op de specifieke programma-doelen waarin verantwoord wordt wat, wanneer en hoe gemeten wordt. Met een effectevaluatie worden de beoogde uitkomsten van een interventie gemeten. Dit kan een verandering op gedragsniveau zijn (bijvoorbeeld een vermindering in de mate van pestincidenten op school), op omgevingsniveau (bijvoorbeeld de mate van bereidheid van scholen om met een pestprotocol te werken) en veranderingen op determinantenniveau (bijvoorbeeld dat de leerlingen op attitudeniveau de ernstige gevolgen van pesten onderkennen en gemotiveerd zijn om iets tegen pesten op school te doen). Met een procesevaluatie kan worden gecontroleerd in hoeverre de verschillende fasen in het interventieprogramma zijn uitgevoerd zoals bedoeld. Dit kan inzicht geven in de redenen van het wel of niet slagen van de interventie.

Welke conclusies trekt het huidige onderzoek over bestaande anti-pestprogramma's?

Geconcludeerd kan worden dat bij de meeste geanalyseerde programma’s niet of nauwelijks een gedegen (voor)onderzoek aan het ontwerp vooraf gaat. Opmerkelijk is dat geen van de bestaande antipestprogramma’s werkt met prestatie-indicatoren. In principe kan dan ook niet precies worden vastgesteld in hoeverre de doelstellingen van het programma zijn behaald. Het blijft dan gissen naar de effectiviteit van de interventie en ‘best practices, principes en/of programma’s’ zijn dan niet aan te wijzen. Een andere conclusie is dat geen van de onderzochte antipestprogramma’s voldoet aan de gestelde algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit. Alle programma’s hebben hun eigen inhoudelijke en operationele inconsistenties en leemtes.

Een algemene opmerking ten aanzien van de door de antipestprogramma’s gekozen doelgroepen is nog op zijn plaats. In de praktijk blijkt dat antipestpro- gramma’s veelal kinderen van 10-12 jaar als doelgroep hebben. Een verantwoording van de specifieke doelgroep wordt in de meeste programma’s niet gegeven.