Fonologisch bewustzijn is het vermogen om de klankstructuur van woorden onafhankelijk van hun betekenis te herkennen en te manipuleren. Het vormt de basis voor het leren lezen. Ongeacht de andere soorten taal- en cognitieve problemen die een kind kan vertonen, kan zonder een goed fonologisch bewustzijn bij het kind leesproblemen ontstaan.
Fonologisch bewustzijn en foniek zijn termen die twee verwante constructen beschrijven die vaak door elkaar worden gehaald. Terwijl het fonologisch bewustzijn een meetbare vaardigheid is die elk kind in kleinere of grotere hoeveelheden kan bezitten, is foniek een methode van leesinstructie die zich richt op de associaties van letterklanken met gedrukte letters of lettergroepen. Een sterk fonologisch bewustzijn helpt kinderen bij het onder de knie krijgen van foniek.
Het fonemisch bewustzijn is het besef dat woorden uit afzonderlijke klanken zijn opgebouwd en dat die klanken gekoppeld kunnen worden aan geschreven letters of lettercombinaties. Het verwijst specifiek naar het vermogen om de kleinste geluidsfragmenten in woorden, de fonemen, te manipuleren en te detecteren. Het fonologisch bewustzijn daarentegen vertegenwoordigt een hele reeks manipulatie- en detectievaardigheden voor verschillende geluiden. Het fonologisch bewustzijn kan worden gezien als de weg naar het fonemisch bewustzijn. Als er nog onvoldoende fonologisch bewustzijn is, zal het fonemisch bewustzijn zich ook niet goed ontwikkelen.
Het alfabetisch principe ligt ten grondslag aan onze geschreven taal. Het houdt in dat een kind beseft dat letters bij bepaalde klanken horen en andersom (dat klanken gekoppeld kunnen worden aan letters).
Fonologisch bewustzijn helpt kinderen geschreven taal te begrijpen en het alfabetisch principe te leren. Het is de combinatie van fonologisch bewustzijn, kennis van letternamen en kennis van lettergeluiden die bij jonge kinderen samenkomen om het alfabetisch principe te leren en de lees- en schrijfontwikkeling te faciliteren. Het verband tussen fonologisch bewustzijn en leesontwikkeling is bevestigd door onderzoeksresultaten die aantonen dat verschillen in sociale klasse in vaardigheidsniveaus voor beginnende geletterdheid gerelateerd zijn aan de ontwikkeling van de woordenschat.
Fonologisch bewustzijn is geen natuurlijk ontwikkelend vermogen en is niet intuïtief. Fonemen bestaan van nature niet in gesproken taal. Wanneer kinderen en volwassenen spreken, spreken ze niet elk geïsoleerd foneem duidelijk uit. Menselijke spraak omvat zogenaamde co-articulatie van spraakklanken, waarbij elk foneem wordt beïnvloed door de fonemen die eraan voorafgaan, erop volgen of beide. Dit is waarom het doelbewuste leer- en oefenmogelijkheden vereist.
De ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn kan het beste worden weergegeven als een continuüm. Kinderen hoeven geen vaardigheden op een bepaald niveau volledig te beheersen voordat ze beginnen met het ontwikkelen van vaardigheden op het volgende niveau. In plaats daarvan kunnen de vaardigheden van kinderen op meerdere niveaus van het continuüm tegelijkertijd worden ontwikkeld.
Het fonologische bewustzijn ontwikkelt zich van grotere naar kleinere geluidseenheden: van woorden in zinnen en woorden in samenstellingen, naar lettergrepen, naar onset-rime, naar fonemen. Een andere manier om deze ontwikkeling te beschrijven is dat het van impliciete kennis van spraakklankeenheden (zoals het herkennen van woorden) naar meer expliciete kennis (zoals lettergrepen) gaat.
Wat zijn syllabes?
Een syllabe of lettergreep is een klankgroep binnen een woord die minimaal uit een klinker bestaat. Het is een prosodische eenheid die door het ritme, de klemtoon en de intonatie wordt bepaald. Syllabes kunnen worden onderverdeeld in onset (aanzet) en rhyme (rijm). De onset bestaat uit dat wat voor de vocaal staat, de rhyme bevat de vocaal en dat wat na de vocaal komt. Als we als voorbeeld het woord ¨boek¨ nemen, is ¨b¨ de onset en ¨oek¨ de rhyme.
Welke niveaus kunnen er in de ontwikkeling van het klankbewustzijn worden onderscheiden?
De ontwikkeling van het klankbewustzijn verloopt van heel concreet (geluiden) naar abstract (klanken) en de volgende niveaus kunnen worden onderscheiden:
Auditieve identificatie verwijst naar het herkennen van geluiden waarbij auditieve informatie steeds als dezelfde wordt herkend.
Bij auditieve discriminatie leren kinderen nauwkeurig kleine, maar beslissende verschillen tussen klanken herkennen.
Het auditief geheugen verwijst naar het onthouden van auditieve waarnemingen.
Bij auditieve analyse gaat het om het verdelen van een woord of het in losse klanken hakken en de eerste of de laatste klank van een woord noemen.
Auditieve synthese verwijst naar het samenvoegen van klanken en/of klankgroepen tot een woord.
In een klaslokaal kunnen kinderen zitten op verschillende punten langs het continuüm. Leraren worden geconfronteerd met een grote diversiteit aan kennis. Er is geen wetenschappelijk bewijs voor of tegen het idee om instructies af te stemmen op het huidige vaardigheidsniveau van het kind, maar onderzoek ondersteunt wel het concept van lesgeven binnen het nabije bereik van de capaciteiten van de kinderen. Het wordt aangeraden om les te geven op meerdere niveaus van het continuüm. Kinderen kunnen worden gegroepeerd in subgroepen waarbij instructies gericht zijn op het juiste niveau van het continuüm van elke groep. Deze groepen moeten flexibel zijn en kinderen moeten worden gehergroepeerd wanneer nodig.
Er worden vrijwel geen fonologische instructies gegeven op kinderdagverblijven. Sommigen geloven dat het dan nog te vroeg is om het fonologisch bewustzijn te ontwikkelen, maar onderzoek toont aan dat zelfs tien minuten fonologisch onderwijs al positieve gevolgen heeft voor de ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn. Effectief onderwijs in fonologisch bewustzijn zou moeten worden geïntegreerd in een curriculum dat tegelijkertijd de ontwikkeling van de taal, sociale, motorische en algemene kennis en interesses van kinderen ondersteunt. Bijvoorbeeld door middel van drama (acteren) en zang.
Rijmen lijkt een van de nuttigste hulpmiddelen om fonologisch bewustzijn bij kinderen te ontwikkelen, maar onderzoek toont aan dat het niet per se de meest wetenschappelijke pedagogische keuze of de eenvoudigste vaardigheid is om onder de knie te krijgen. RIjmen is gebaseerd op het feit dat woorden een eindklank delen. Om te kunnen rijmen moeten kinderen vaardigheden bezitten in het midden van het ontwikkelingscontinuüm van fonologisch bewustzijn. Competentie op dit gebied komt gemiddeld op een oudere leeftijd voor dan het vermogen om segmenten van samengestelde woorden, lettergrepen of misschien zelfs vaardigheden op foneemniveau te manipuleren.
Waarom is rijmen moeilijker dan het lijkt?
Rijmen vereist een aantal belangrijke vaardigheden. Bijvoorbeeld, om een kind te laten rijmen, moet het eerst weten wat het betekent om te rijmen - dat woorden dezelfde eindklank hebben. Vervolgens moet het kind de klankstructuur van de woorden kunnen begrijpen en moet het verschillende woorden met elkaar kunnen vergelijken. Tot slot moet het kind begrijpen dat bepaalde woorden niet rijmen en bepaalde woorden wel, en welke dat dan zijn. Dit zijn allemaal vrij complexe taken die gebaseerd zijn op eerder ontwikkelde vaardigheden.
Wat wordt aangeraden met betrekking tot rijmen als instructievorm op kinderdagverblijven?
Gezien de metalinguïstische vaardigheden die betrokken zijn bij rijmen, wordt aangeraden om rijmen te onderwijzen in de context van expliciete onset-rime instructie, in plaats van als een op zichzelf staande activiteit. Het is efficiënter en effectiever om kinderen fonologisch bewustzijn bij te brengen via manipulaties op woord-, lettergreep- en foneemniveau, in plaats van uitsluitend op basis van traditionele rijmactiviteiten.
Incidentele instructie is gebaseerd op het benutten van het moment om een onderwerp van fonologisch bewustzijn aan de orde te stellen in interacties met kinderen, meestal door middel van liedjes met rijmpjes of door iets wat een kind zegt dat de aandacht op de geluidsstructuur in woorden vestigt. Impliciete instructie introduceert deze onderwerpen opzettelijk in geplande instructies. Impliciete instructie is meer planmatig en richt zich doorgaans uitsluitend op verschillende geluidspatronen en gedeelde geluiden tussen woorden.
Waarom wordt er een voorkeur gegeven aan expliciete instructie?
Veel kinderen hebben een meer expliciete en systematische vorm van instructie nodig met een zorgvuldig geplande reikwijdte en volgorde en die opzettelijk de nadruk legt op het opbouwen van conceptuele inzichten in het proces om kinderen te helpen specifieke taken te leren.
Instructiestrategieën die doorgaans worden gebruikt zijn onder meer het definiëren van het concept, modelleren en uitleggen van de taak, begeleid oefenen met feedback, en ondersteund en zelfstandig oefenen. De verschillende oefeningen bepalen vervolgens hoeveel scaffolding (ondersteuning) en feedback een kind nodig heeft.
Waarom is instructievolgorde belangrijk in expliciete instructie?
Met een goede planning zorgt een leraar ervoor dat de tijd goed wordt besteed en dat kinderen het niveau van instructie-intensiteit krijgen dat ze nodig hebben. Bij het maken van een instructievolgorde moet een leraar rekening houden met de volgende aspecten:
Er moet van tevoren bepaald worden wat er wordt onderwezen. In dit geval fonologisch bewustzijn.
De volgorde. Bijvoorbeeld: eerst samenstellingen, dan lettergrepen, dan onset-rime en dan fonemen. Een goede overgang van het ene onderwerp naar het andere helpt kinderen met aandachtsproblemen om bij de les te blijven.
Het tempo. Met een vlot tempo blijven de kinderen geïnteresseerd in de les en door het aantal taken te beperken raken ze niet overweldigd en maken ze minder fouten.
De manier van lesgeven. Bijvoorbeeld de hele groep tegelijk lesgeven, of in kleine groepen of een-op-een. Jonge kinderen leren hun nieuw verworven vaardigheden door ze in verschillende omstandigheden te gebruiken. Denk aan een leerrijke omgeving, groepsspelletjes en mogelijkheden voor zelfstandig spelen.
Wat wordt bedoeld met modellering en taakuitleg in expliciete instructie?
Modellering en taakuitleg verwijzen naar de specifieke uitspraken en gedragingen van de leraar die de leerlingen duidelijk maken wat van hen gevraagd wordt en hoe het resultaat eruit moet zien.
Wat is scaffolding in expliciete instructie?
Scaffolding is een vorm van ondersteuning die erop is gericht om het kind precies de juiste hoeveelheid ondersteuning te bieden om tot het juiste antwoord te komen of zelfstandig een vaardigheid uit te voeren. Denk aan het geven van een verbale hint of het opdelen van een taak in kleinere stappen. Ook modelling kan een vorm van scaffolding zijn.
Wat is de rol van feedback in expliciete instructie?
Feedback is het meest effectief wanneer deze specifiek, positief, frequent en onmiddellijk is. Het is belangrijk om te onderscheiden of een fout te wijten is aan een gebrek aan kennis of een gebrek aan oplettendheid. Het eerste geval duidt op een vaardigheidsbeperking die de juiste scaffolding vereist. Bij een gebrek aan oplettendheid moet een leraar zich richten op de motivatie van het kind en de leergierigheid vergroten of de afleiding in de omgeving minimaliseren.
Articuleren verwijst naar het nauwkeurig uitspreken van klanken. Het duidelijk en consistent articuleren is een van de belangrijkste kenmerken van instructies op het gebied van fonologisch bewustzijn. Bij het produceren van lettergeluiden moet onderscheid gemaakt worden tussen stop-klanken en continuanten. Stop-klanken zijn klanken waarbij de mond volledig afgesloten is. Continuanten zijn klanken waarbij voortdurend lucht uit de mond kan ontsnappen (zoals n, s, ch, r). Stop-klanken moeten niet als continuanten worden uitgesproken. Bijvoorbeeld wanneer bij het woord ¨stop¨ de ¨t¨ als continuant wordt uitgesproken. Dat leidt bij kinderen tot verwarring en fouten.
Non-verbale signalen zijn signalen die de kinderen waarschuwen voor een overgang, een verzoek of een andere vereiste zonder dat de leraar hoeft te spreken. Ze kunnen worden gebruikt om de taakbetrokkenheid en taakbegrip te ondersteunen, om een goed tempo aan te houden en om gedragsproblemen tijdens de instructie te minimaliseren. Voorbeelden zijn hand- en lichaamsgebaren, het gebruik van afbeeldingen en getekende vakjes/kaders.
Hoe kunnen hand- en lichaamsgebaren in instructies worden toegepast?
Hand- en lichaamsgebaren zijn een voorbeeld van een effectieve toepassing van nonverbale signalen. Ze kunnen dienen ter begeleiding van auditieve fonologische activiteiten. Denk aan klappen tijdens het tellen, of de handen wijd uit elkaar houden en ze vervolgens samenbrengen om het concept en de actie van het samenvoegen van twee lettergrepen of samenstellingen weer te geven.
Hoe kunnen afbeeldingen gebruikt worden in fonologisch bewustzijninstructies?
Door afbeeldingen of objecten te gebruiken hoeft een kind tijdens een instructie niet meerdere geluidsfragmenten in het geheugen vast te houden. Hierdoor wordt de geheugenbelasting van het kind verlicht en een betere taakuitvoering mogelijk gemaakt. Ook bij het leren van samengestelde woorden kunnen afbeeldingen handig zijn, bijvoorbeeld door afbeeldingen van de samenstellende woorden en het samengestelde woord te laten zien, of door een woord in de vorm van een afbeelding in stukjes te knippen (zoals een afbeelding van een ananas in drie stukjes knippen om de drie lettergrepen te representeren). Tegelijkertijd kunnen afbeeldingen voor kinderen die goed presteren worden weggehaald om de moeilijkheid van de taak te vergroten.
Hoe kunnen vakjes en kaders in instructies worden gebruikt?
Het gebruik van kaders of markeringen om woorden, lettergrepen of fonemen weer te geven, kan helpen om mondelinge activiteiten concreter te maken voor jonge kinderen.
Add new contribution