Course: Sociale Uitsluiting en Stedelijk Geweld in Latijns Amerika

In de jaren ’90 zijn er veel vredesbewegingen uit de grond gekomen in Colombia naar aanleiding van het geweld dat al jaren aan de dagelijkse orde is in het land. Diverse vredesbewegingen zijn ook te vinden in Medellín; vredesbewegingen die een vreedzaam eind van het Colombiaanse conflict appelleren. Er bestaat zeker niet alleen maar één manier hoe de civiele maatschappij door vredesinitiatieven invloed uit kan oefenen op het vredesproces. De vraag die hierbij in mij opkomt is hoe de civiele maatschappij in Medellín bij draagt aan een vreedzame samenleving? Voor een antwoord op deze vraag is het nodig om eerst een korte schets te geven van het interne Colombiaanse conflict, welk ook grote uitwerkingen heeft gehad op de metropool Medellín, de geweldsactoren en de rol van jongeren in het conflict, en hoe een vredesinitiatief het geweld tegen gaat door middel van verschillende projecten.

Dit werkstuk heeft betrekking op de ontwikkelingen in de jaren ’90 van de vorige eeuw, toen de eerste grotere serieuze vredesinitiatieven ontstonden. In mijn werkstuk neem ik een vredesinitiatief in Medellín die is opgezet voor en door jongeren als uitgangspunt voor mijn analyse, die uiteindelijk zal leiden tot een antwoord op mijn centrale vraag.

§ Het gewelddadige conflict Colombia en Medellín

Colombia staat bekend voor de burgeroorlog die al bijna een halve eeuw gaande is. Wanneer er wordt ingegaan op de burgeroorlog in de media of in de literatuur, is er altijd wel sprake van één of meer geweldsactoren die het conflict hebben veroorzaakt, waaronder guerrillas en stedelijke militias groeperingen (linkse revolutionaire strijdkrachten), paramilitairen en beveiligingsgroeperingen (rechtse strijdkrachten), de georganiseerde misdaad (handel in drugs en wapens), het corrupte leger en de corrupte politie (o.a. Bergquist et al, 2001; Koonings & Kruijt, 2007; AFSC, 2004).

De machtstrijd en conflicten tussen de verschillende geweldsactoren en de tot stand gekomen corruptie hebben niet alleen voor complexe machtsverhoudingen en geweldadige levensomstandigheden op national niveau gezorgd, maar het effect ervan is ook duidelijk zichtbaar op local niveau in urbane en rurale gebieden van Colombia. De uitwerking van het nationale conflict op de metropool Medellín, de tweedgrootste stad en hét industriële centrum van het land, is sinds de jaren ’80 duidelijk te zien. Dat laat Ceballos (2000) weten in zijn artikel. Ondanks de economische bloei in het stadscentrum, is naast de burgeroorlog ook de felle internationale competitie een belangrijke reden voor een toename in de werkeloosheid, armoede en geweld voor de inwoners van Medellín. De inwoners uit de comunas of buitenwijken zijn het meest getroffen (Koonings & Kruijt, 2007:58).

In de tweede helft van de jaren ’90 vonden er pogingen tot vredesonderhandelingen plaats in Medellín tussen verschillende bendes en tussen guerillabewegingen (onafhankelijk van de ELN en de FARC) ondersteund door de katholieke kerk en de lokale overheid. Deze pogingen hebben tijdelijk succes geboekt tot dat nieuwe bendes werden gevormd, die de buurten terroriseerden. Paramilitairen en guerrillas probeerden nieuwe leden in de comunas zelf te rekruteren en dat lukte prima, aangezien de werkgelegenheid en het toekomstperspectief laag waren in de wijken. Tot ongeveer 1999 was Medellín een thuis van veel verschillende (jeugd)bendes, waaronder parches, combos, pandillas of bandas en milities, die beperkt waren in hun activiteiten door de vredesonderhandelingen (Moser & McIlwaine, 2004:142). Tijdens deze machtsperiode waren er minder gewelds-incidenten door bendes, maar steeg het aantal homicides (Koonings & Kruijt, 2007 en Forrest Hylton, 2002). Geweld is inmiddels dusdanig ingebed in het alledaagse leven van de inwoners in de buitenwijken van Medellín.

De georganiseerde misdaad in Medellín kan worden omschreven als complex en divers. De conflicten tussen de verschillende groeperingen of geweldsactoren waren groot. In deze conflicten waren vooral de jeugdbendes een object van controle en bespotting door andere groepen zoals de milities and dodeskaders, aldus Moser & McIlwaine (2004). Terwijl politieke groeperingen zoals de guerrillas and de paramilitairen betrokken zijn in de meest ernstige vormen van geweld en criminaliteit, ook de informeel georganiseerde groepen zoals de parches betrokken zijn bij moorden, verkrachtingen en andere gewelddaden. De leden van deze georganiseerde groeperingen, voornamelijk jonge mannen, zijn zowel daders als ook slachtoffers van het geweld. De keuze om deel uit te maken van een van de geweldsactoren ligt niet altijd bij de jonge mannen. De redenen liggen er uiteen. Zo kan idealisme leiden tot lidmaatschap omdat de situatie van Colombia moet veranderen. Het hoger op willen komen, respect en aanzien verkrijgen, slechte thuissituaties (bijvoorbeeld huiselijk geweld), of slechte economische omstandigheden (weinig werkgelegenheid en toekomstperspectief) of invloed door vrienden kunnen ook leiden tot het binden aan een van bendes, guerillas, paramilitairen of andere groeperingen. De rekrutering van jongeren uit de buitenwijken van Medellín door de geweldactoren werd verholpen door het geven van een gevoel van acceptatie en opvang voor de jongeren. Maar vaak is het aansluiten bij een groepering simpelweg een kwestie van dwang en bedreiging door de geweldactoren. Deze conclusies hebben Moser & McIlwaine getrokken in hun onderzoek naar de percepties van de arme bevolking over geweld in Colombia. Ik voeg er nog aan toe dat deze jongeren geen alternatief kennen om een andere pad in te slaan en die is er ook niet altijd geweest.

§ Vredesinitiatief in Medellín: Red Juvenil

Pas sinds de jaren ’90 zijn er verschillende nationale en lokale vredesbewegingen gevormd in Colombia om vreedzame alternatieven te bieden. Sinds de jaren ’90 zetten zich bijvoorbeeld in Medellín een aantal jongeren in om samen te streven naar een vreedzame samenleving. Deze jongeren vormen het Red Juvenil (jeugdnetwerk) in Medellín. Dit netwerk is een grassroot-organisatie gesticht in 1990 door Colombiaanse jongeren, die dierbaren door het gewelddadige conflict hebben verloren. Het netwerk werd opgericht om de stigmatisatie en sociale uitsluiting van de jeugd in Colombia (met name jonge mannen uit achterstandswijken) als slachtoffers of criminelen tegen te gaan. Deze stigmatisatie willen ze tegenwerken door in kaart te brengen dat jongeren bereid en in staat zijn om een positieve bijdrage te leveren aan een vreedzame samenleving, door zich in te zetten voor de gemeenschap, peers te ondersteunen en dergelijke (Golomblek, 2002:41-48). Dit netwerk verzoekt jongeren op het rechte pad te zetten door sociale, politieke, culturele, en niet-gewelddadige deelname aan de samenleving in Medellín. Deze jongeren willen laten zien dat men een conflict ook zonder geweld kan oplossen. Dat benadrukt ook Martín, de coordinator van Red Juvenil: »We willen dat de straten en openbare ruimtes gevuld worden met onze cultuur, zodat geweld geen kans meer heeft«, aldus Martin. Dit principe legt nadruk op het feit dat in Medellín actieve jongeren leven, die op zoek zijn naar manieren en middelen om samen bij te dragen aan een vreedzame ontwikkeling en betere toekomst van hun land.

Red Juvenil ondersteunt jonge mannen die zich weigeren toe te treden bij de politie, het leger of andere geweldsactoren. Degenen die weigeren hebben vervolgens geen toegang tot het hoger onderwijs of werk. Red Juvenil ondersteunt niet alleen jongeren die zich bewust weigeren om bij het leger of de politie te gaan omdat ze het niet eens zijn met het beleid van deze actoren. Het netwerk heeft trainingen en workshops ontwikkeld over geweldloosheid, die ze uitvoeren in scholen en diverse achterstandswijken die erg getroffen zijn door het gewelddadige conflict. De jongeren van het netwerk kunnen gevaar oplopen bij het verrichten van hun werk. Om zich voor te bereiden op mogelijke confrontaties met paramilitairen, guerillas, politie of andere geweldsactoren worden de jongeren gecoacht, doen ze aan rollenspellen en andere oefeningen. Deze maatregelen zijn bedoeld om zekerheid en vertrouwen op te bouwen en om de uitgangspunten en uitvoering van active nonviolence te verduidelijken. Hieronder volgt een definitie van active nonviolence:

“Active nonviolence is behavior aimed at influencing political policy and decision making, usually through groups, whether amorphous or well structured, and through other than the standard procedures, such as voting in a political democracy. In a basic sense, it represents an advance in democracy because it gives a potentially powerful voice to private citizens of a nation—now of the world—for protest and change.” Aldus Montiel (Schwebel, 2006:197)

Deze definitie van Montiel beschrijft hoe politieke transitie naar een vreedzame samenleving, onder bepaalde omstandigheden, verholpen kan worden door geweldloze acties die afwijken van de gebruikelijke proceduren. Volgens Montiel geeft actieve geweldloosheid een stem aan de burgers om actie te voeren voor een betere wereld. Deze benadering is zichtbaar bij de acties die het Red Juvenil uitvoert.

Daarnaast zet het netwerk zich in voor respect van mensenrechten en ideeën van Colombiaanse jongeren. Het netwerk bestaat uit een kerngroep van ongeveer dertig jongeren en meer dan honderdvijftig jongeren maken deel uit van actie- en themagroepen (ongeveer veertig groepen) die zich binnen bepaalde wijken van Medellín hebben georganiseerd. Verder kan aantal bezoekers of deelnemers aan de activiteiten van het netwerk oplopen tot vierduizend personen (AFSC, 2004:8). Deze groepen werken regelmatig samen met elkaar in het streven naar een vreedzame samenleving.³ In de verschillende buitenwijken van Medellín krijgen de groepen bijstand van maatschappelijke werkers, een aantal organisaties, familie en vrienden. Red Juvenil onderhoudt ook contact met enkele kerkelijke organisaties, Ze zorgen voor publieke aandacht van de problemen door de media en activiteiten in de openbare ruimten van Medellín. De onafhankelijke en alternatieve media staat open voor berichtgeving over activiteiten van het netwerk, in tegenstelling van de massa media die geen interesse toont (KDV, november 2005).

In hun wetenschappelijke artikelen beargumenteren Kirshner (2007), en Larson en Hansen (2005), dat groepen of netwerken van jongeren die werken vanuit het jeugdactivisme een alternatief referentiekader kunnen bieden voor civiele identiteitsvorming van personen bestempeld door geweld. De sociale wetenschappers Youniss en Yates (1997) en Furrow & Wagener (2003) beweren dat jongeren zich moeten identificeren met de normen, waarden en ideologieën die het ego linken aan het verleden en de toekomst, om een civiele identiteit te kunnen ontwikkelen. Volgens hun is het begrip ‘ideologie’ niet alleen beperkt tot politieke systemen, maar omvat het ook de behoefte om zichzelf de identificeren met en betekenis te vinden in bepaalde overtuigingen die in verband staan met een bredere sociale, politieke en culturele context. Deze context, die jongeren dagelijks ervaren, is complex en vaak vol met onbegrijpelijke boodschappen en raadsels. Jongeren worden uitgedaagd om deze wereld te begrijpen, aldus Yates en Youniss (1997). Ze hebben het ook over hoe jongeren omgaan met de complexe politieke samenhangen in hun omgeving. Ervaringen die jongeren bloot stellen aan verschillende politieke opvattingen benadrukken het vormen van een civiele identiteit omdat de jongeren, aan de hand van deze ervaringen, leren reflecteren op sociaal-politieke thema’s en zodoende zichzelf kunnen profileren als actieve deelnemers aan de samenleving. Dit process werkt sociale uitsluiting tegen. Youniss and Yates behandelen case-studies in hun boek (1999) van sociale wetenschappers waaronder Barber, Seginer en Strawn. Deze drie wetenschappers leggen de nadruk op de rollen van de jeugd, in het verleden, het nu en de toekomst, met betrekking tot politiek protest en het uitoefenen van ‘alledaagse vormen van verzet’. In hun case-studies gaan ze in op het process van de politieke socialisatie, een process die jongeren de mogelijkheid biedt om inzicht te verwerven in de structuur van de huidige politieke en sociale orde en tegelijkertijd om een ideaal na te streven over hoe de situatie kan worden verbeterd. Red Juvenil biedt jongeren de ruimte om een civiele identiteit te ontwikkelen buiten de invloed van geweld. Door middel van trainingen en workshops leren jongeren op sociaal-politieke thema’s na te denken en hoe ze een steentje bij kunnen dragen aan een geweldloze maatschappij.

De schildering van de jeugd als actieve deelnemers in het teweeg brengen van sociale veranderingen en het ontplooien van eigen identiteiten, kan afleiden van de belangrijke invloed van de sociale en historische context op het leven in de maatschappij. Youniss and Yates (1999) beweren dat jongeren, die zich actief inzetten voor een betere samenleving, samen bergen kunnen bewegen en belangrijke veranderingen teweeg kunnen brengen, maar er kan niet van ze worden verwacht dit te doen zonder enig steun vanuit de maatschappij. Familie, peers en wijkorganisaties, en niettemin de media, hebben de essentiële taak de jeugd aan te sturen en te stimuleren in het streven naar vrede, ze met respect te behandelen en ze het gevoel van waardering en hoop voor de toekomst te geven. Ik ben het hier met hun eens, wanneer iemand alleen op zichzelf is aangewezen zonder enige steun vanuit zijn omgeving of sociaal netwerk, is het moeilijk om voor grote veranderingen te zorgen. Voor het slagen van vredesopbouw is samenwerking nodig tussen het sociale netwerk, verschillende instanties (in de omgeving), individuen (de burgers - welke dagelijks getuigen en slachtoffers zijn van het geweld binnen de eigen cultuur) of grassroot-bewegingen die zijn ontstaan als reactie tegen het geweld, aldus Holsopple et al (2004). Ook het opbouwen en onderhouden van sociale en politieke netwerken binnen en buiten de gemeenschap is van belang. Door het netwerken kunnen deze actoren kennis maken met elkaar en samenwerken voor een leven zonder geweld. Hierbij is vooral de samenwerking van belang. Bij Red Juvenil, een netwerk, komt dit duidelijk naar voeren. Door de bundeling van krachten kan je meer bereiken.

Tegenwoordig is het geen nieuws meer dat politieke betrokkenheid in de maatschappij afhankelijk is van sociale netwerken. Diverse studies over sociale bewegingen, civiele samenlevingen en democratische processen hebben het centrale belang van netwerken aangeduid, als kanaal voor informatie en middelen en als ondersteuning voor de sociale en culturele banden essentieel in solidariteit, collectieve actie en/of community-building. Een aantal recente studies hebben netwerken benaderd als uitgangspunten voor het bevorderen van sociale cohesie en collectieve identiteit binnen sociale bewegingen. Goed gestructureerde en georganiseerde netwerken koesteren solidariteit, vertrouwen, sociale, politieke en culturele inclusie, identiteitsvorming en dergelijke. Deze benadering van het netwerk is gebaseerd op Melucci’s beschrijving (1989) van de constructie van collectieve identiteiten in submerged networks. In relatie met het alledaagse leven is het mogelijk zich nieuwe, experimentele wereldbeschouwingen en sociale banden eigen te maken ontwikkeld door kleine groepen als reactie op opbouwende spanningen in het geval van conflict. De eigenschappen van een goed gestructureerd en functionerend netwerk zijn kenmerkend voor het Red Juvenil, maar ook voor andere netwerken of vredesinitiatieven die in Colombia zijn ontstaan vanaf de jaren ’90.

§ Bijdrage aan vreedzame samenleving door de civiele maatschappij: Sociale bewegingen in Colombia

“What happens to people and communities when war enters their lives? What do they do? What do they think? How do their dreams change? And where do they find the power to stand up to violence and commit themselves to nonviolent processes and peace?.” (AFSC, 2004:3)

De hierboven genoemde vragen hebben betrekking op het functioneren van de civiele maatschappij in een context van oorlog en geweld. Vóór de opkomst van verschillende civiele vredesinitiatieven, heeft de civiele maatschappij geen invloed gehad op het nationale vredesproces in Colombia. In de jaren ’90 werden strategieën ontwikkeld zoals geweldloos verzet, door verschillende nationale en lokale vredesbewegingen in Colombia om vreedzame alternatieven en bescherming te bieden voor de burgers, tegen de verschillende geweldsactoren inclusief de staatsmacht. Hier een selectie van andere Colombiaanse vredesinitiatieven, die zich op verschillende domeinen inzetten voor een vreedzame samenleving: Women’s Path of Peace, San José de Apartadó Peace-community, Mogota Peace-community en The Indigenous Guard of Northern Cauca (AFSC, 2004:2).

Geweldloos verzet vanuit de civiele maatschappij in Colombia is gekenmerkt door actieve geweldloosheid, of active nonviolence, als tegenzet tegen de gewelddadige conflict, dat steeds weer opnieuw schijnt te escaleren. Dit is overduidelijk bij de methode die Red Juvenil gebruikt.

De verantwoordelijkheid voor het zorgen en behouden van vrede wordt vaak gelegd bij politieke leiders, instituties en uiteindelijk de staat. Maar de acties en ervaringen van vredesinitiatieven vanuit de gemeenschap, zijn even belangrijk, naar mijn mening, in het onderhandelen van vrede omdat de machtstrijden en de geweld voornamelijk afspeelt in deze gemeenschappen. De lokale vredesbewegingen in Colombia zijn grotendeels ontstaan door burger-initiatieven vanuit de civiele maatschappij. Volgens de AFSC (2004) was het boeken van resultaat door deze bewegingen vooral in het begin van de jaren ’90 een langdurig en moeilijk proces. Een succesvolle benadering om vrede te bereiken omvat ook het gebruik van middelen die het leven in een gemeenschap verbeteren, in een gemeenschap die zich kan verzetten tegen geweld en risico-factoren weet uit te sluiten (Holsopple et al, 2004:83). Het leven verbeteren omvat, naar mijn inzicht, het scheppen van gunstigere leefomstandigheden voor de lokale bevolking, zonder het dagelijks geweld en betere toekomstperspectieven met betrekking tot werk.

Door gezamenlijke acties kunnen vredesinitiatieven invloed uit oefenen in het beperken van de intensiteit van het geweld. Ze kunnen een stimulans bieden voor burgers om zich te verzetten tegen het conflict en kunnen economische ontwikkelingen solidariseren met sociale cohesie. Het is natuurlijk niet uitgesloten dat er ook risico's en gevaren verbonden zijn aan het opereren van dergelijke vredesintiatieven, in verband met de geweldsactoren die bereid zijn om te doden als het gaat om het verdedigen van hun territorium. Uit het rapport van het AFSC (2004) blijkt dat door middel van actieve geweldloosheid, bewoners van buitenwijken ook op het reconstrueren van de sociale laag doelen binnen de samenleving, die is verstoord door het geweld. Volgens het committee zijn het tonen van solidariteit, actieve deelname en betrokkenheid binnen de maatschappij aspecten die deze reconstruering kunnen bevorderen. Hernández (2004) heeft onderzoek gedaan naar vredesinitiatieven in Colombia. Volgens deze wetenschapper ondernemen lokale initiatieven pogingen om hun eigen, op lokaal niveau toepasbare, perceptie van vrede te ontwikkelen. Lokale initiatieven laten de behoefte blijken om structureel geweld te adresseren en te stoppen, aan de hand van processen van sociale inclusie, democratische deelname aan de maatschappij, vooruitgang en verzoening. Dit blijkt ook uit het voorbeeld van het Red Juvenil. Zoals beschreven organiseren zij demostraties, trainingen, en dergelijke activiteiten om de hierboven processen in gang te zetten.

Volgens het AFSC zijn vredesinitiatieven zijn niet perse permanent van duur, maar

eerder lopende processen. Processen die zijn voort gekomen uit sociale sectoren van de samenleving, waarin specifieke groepen vaak worden uitgesloten van de economische welvaart en in het meebepalen van het politieke kwesties van het land. Hierbij valt te denken aan inheemse volkeren, vrouwen of jongeren uit een achterstandswijk, groepen die meestal direct getroffen zijn door de impact van oorlog, structural violence of andere gewelddadige conflicten (Hernández, 2004). Verzet tegen geweld kan een spontane of traditionele karakter hebben, maar het laat een daadkracht en stimulans zien die regelmatig opnieuw opduiken. Wanneer degenen die het verzet waarnemen, een passieve houding aannemen, kan het gebeuren dat het verzet aan kracht verliest. Een actieve houding van verzet heeft een positieve werking en kan personen inspireren en het gevoel van samenhorigheid verdiepen. Vredesinitiatieven hebben wellicht geen permanent karakter, maar het aanmoedigen en ondersteunen van zulke initiatieven is noodzakelijk zolang ze van duur zijn, om vooruitgang mogelijk te maken (AFSC, 2004:28).

§ Conclusie

De centrale vraag van mijn paper is hoe de civiele maatschappij in Medellín bijdraagt aan een vreedzame samenleving? In deze afsluitende paragraaf wil ik hier een antwoord op geven, naar aanleiding van de informatie en analyse ervan in dit werkstuk. Vredesinitiatieven zoals het Red Juvenil bevestigen dat sociale bewegingen in de civiele maatschappij zeker een steen bij kunnen dragen bij het opbouwen van een vreedzame samenleving, zonder geweld. Dit gebeurt niet zomaar van de een dag op de ander, maar is een kwestie van een aantal processen, die onder andere een bundeling van krachten, inzet, solidariteit, sociale inclusie en van personen die vanwege hun sociaal-economische achtergrond sociale uitsluiting ervaren, omvatten. In Colombia zijn er in de laatste jaren verschillende en uiteenlopende soorten vredesbewegingen opgezet, die wel hetzelfde doel voor ogen hebben in algemene termen en vaak ook gebruik maken van dezelfde methode, namelijk actieve geweldloosheid. De casus van mijn werkstuk heeft betrekking op het jeugdnetwerk van Medellín. Dit netwerk biedt alternatieven voor jongeren, die niet (langer) deel willen uitmaken van een van de vele aanwezige geweldsactoren in de stad. Ze vangen jongeren op die bijvoorbeeld de verplichte militaire dienst weigeren en organiseren samen met hun activiteiten, die afleiden van het dagelijkse geweld en jongeren het gevoel geven, dat ze iets waard zijn en dat er een betere toekomst kan bestaan. Uit de analyse van mijn paper komt naar voren dast een dergelijk vredesinitiatief jongeren de mogelijkheid biedt om zich te profileren als actieve civiele burgers, die streven naar een vreedzame samenleving. Op deze manier kan sociale uitsluiting worden voorkomen, die vooral jongeren ervaren wanneer ze niet deel uitmaken van een van de aanwezige geweldsactoren in Medellín.

Het netwerk biedt alternatieven door het organiseren van trainingen, een programma over geweldloosheid inclusief workshops op scholen en in buitenwijken, het benadrukken van het belang van de eigen cultuur door gebruik van muziek, kunst etcetera. Deze kleine greep uit de activiteiten van het netwerk en de aangesloten groepen jongeren, laat zien dat het netwerk voor en door jongeren bestaat, die genoeg hebben van het dagelijks geweld waarmee ze zijn opgegroeid en er iets tegen willen ondernemen. Door de inzet en het bundelen van krachten van jongeren, hun sociaal netwerk en instanties uit Medellín wordt het Red Juvenil inmiddels gerespecteerd als volwaardige onderhandelingspartner door het stadsbestuur en andere NGO’s.

Bibliografie

Boeken

1. Burgess & Wehr (1994), ‘Justice without Violence’, Boulder&London: Lynne Rienner Publishers

2. Bergquist, Peñaranda & Sánchez (2001), ‘Violence in Colombia 1990-2000: Waging War and Negotiating Peace’, Wilmington, Del.: SR Books

3. Diani & McAdam (2003), ‘Social Movements and Networks: Relational Approaches to Collective Action’, Oxford [etc.]: Oxford University Press

4. Holsopple, Krall & Pittman (2004),‘Building Peace: Overcoming Violence n Communities’, Geneva: WCC Publications

5. Koonings & Kruijt (2007), ‘Fractured cities : Social Exclusion, Urban Violence and Contested Spaces in Latin America’, London [etc.]: Zed Books

6. Moser & McIlwaine (2004), ‘Encounters with violence in Latin America: urban poor perceptions from Colombia and Guatemala’, New York [etc.]: Routledge

7. Youniss & Yates (1999), ‘Roots of Civic Identity: International perspectives on Community Service and Activism in Youth’, Cambridge [etc.]: Cambridge University Press

Rapporten & Artikelen

1. Alther, Lindsay & Weintraub (2004), ‘Building from the Inside Out: Peace Initiatives in War-Torn Colombia’, FOR and AFSC

2. Ceballos (2000), ‘Violencia reciente en Medellín: una aproximación a los actores’, Bulletin de l'Institut francais d'études Andins, Volume: 29 Issue: 3

3. Golomblek (2002), ‘What Works in Youth Participation: Case Studies from Around the World’, International Youth Foundation, Maryland/USA

4. Kirshner (2007),‘Introduction: Youth Activism as a Context for Learning and Development’, American Behavioral Scientist, Volume 51 Number 3, November, pp: p367-379, Sage Publications

5. Larson & Hansen (2005),‘The Development of Strategic Thinking: Learning to Impact Human Systems in a Youth Activism Program’, Human development (Basel), Volume: 48 Issue: 6 (November 1, 2005), pp: p327, 23p

6. Schwebel (2006),‘Realistic Empathy and Active Nonviolence Confront Political Reality’, Journal of social issues, Volume: 62 Issue: 1 (March 1, 2006), pp: p191, 18p

7. Heuer (2001), ‘Das Netz der Hoffnungen’, Die Zeitung: Terre des Hommes (April 2001)

Websites (geraadpleegd: januari 2008)

1. Red Juvenil, www.redjuvenil.org

2. Peace Matters, www.ppu.org.uk/peacematters

3. The Fellowship of Reconciliation Colombia Program, www.forcolombia.org

4. Conciliation Resources: Accord Colombia project, www.c-r.org/our-work/accord/colombia/grassroots-peace-initiatives.php

5. Connection e.V., www.connection-ev.de/Lateinamerika/kol_ver05.html

6. Colombia Journal, www.colombiajournal.org /occupied_medellin.htm#one