Wetenschapsfilosofie is een discipline van de filosofie die zich bezighoudt met het kritisch onderzoek naar de vooronderstellingen, de methoden en de resultaten van de wetenschap.
Wetenschap is de systematisch verkregen, geordende en controleerbare menselijke kennis, het bijbehorende proces van kennisverwerving en de gemeenschap waarin deze kennis wordt verzameld. Het belangrijkste doel van de wetenschap is garanderen dat wetenschappelijke beweringen waarheid in zich hebben.
Pseudowetenschap bestaat uit de opvattingen, uitspraken en handelingen die de toets van de wetenschappelijke methode niet doorstaan, maar waarvan aanhangers toch beweren dat het om wetenschap gaat.
Paffen (2023) bespreekt vijf methoden die definiëren hoe kennis op de juiste manier kan worden verzameld en geëvalueerd. De methoden bieden verschillende manieren aan om te bepalen wat wetenschappelijke kennis is en wat niet. Hij bespreekt de klassieke benadering van deductie, gevolgd door inductie en falsificatie. De laatste twee methoden, de onderzoeksprogramma´s van Lakatos en de paradigma´s van Kuhn, verschaffen kaders waarin ¨goede¨ wetenschap kan gedijen en wetenschappelijke vooruitgang kan worden geboekt.
Klassieke deductieve wetenschap wordt gekenmerkt door een reeks aannames (zoals wiskundige stellingen, premissen of postulaten) waarmee een nieuwe reeks stellingen kan worden afgeleid. Ofwel, uit een algemene en een specifieke uitspraak wordt een specifieke conclusie gededuceerd. De kracht van de deductieve methode ligt in het gebruik van de logica die geen ruimte voor twijfel laat bestaan.
Wat is een syllogisme?
Een syllogisme is een redenering die bestaat uit drie proposities: een majorpremisse, een minorpremisse en een conclusie. Als je iets deductief beredeneert, trek je een conclusie uit meerdere premissen, waardoor de conclusie ook per definitie waar zal zijn. Een voorbeeld:
- Majorpremisse: Alle vogels hebben vleugels.
- Minorpremisse: Een kanarie is een vogel.
- Conclusie: Een kanarie heeft vleugels.
Hoe kan een deductie logisch, maar onwaar zijn?
De deductieve methode is zeker logisch, maar dat betekent niet dat deze altijd waar is en in overeenstemming met de werkelijkheid is. Een voorbeeld:
- Majorpremisse: Alle wiskundelessen zijn saai.
- Minorpremisse: Mevrouw Janssen geeft wiskundelessen.
- Conclusie: Mevrouw Janssen geeft saaie lessen.
Deze deductie is zeker logisch, maar is niet per se waar. Een deductieve conclusie kan alleen waar zijn als de premissen óók waar zijn.
Wat zijn de nadelen van de deductieve methode?
De deductieve methode kent drie belangrijke nadelen:
- Een van de grootste problemen met de deductieve methode doet zich voor wanneer mensen het verschil tussen de geldigheid van de deductie en de waarheid niet herkennen. Met andere woorden, zelfs als een deductie logisch en geldig is, betekent dit nog niet dat deze waar is.
- In de premissen laten mensen vaak hun eigen opvattingen en overtuigingen prevaleren.
- Het is gemakkelijk om de regels van de logica niet nauwkeurig genoeg te volgen.
Francis Bacon (1561-1626) was een filosoof en een pionier van de wetenschappelijke methode. Hij introduceerde inductie als methode voor wetenschappelijk onderzoek en beschreef deze gedetailleerd. Hij wordt ook wel de vader van het empirisme genoemd. Volgens hem zou de wetenschap geen voortgang kunnen maken zonder het maken van goede observaties. Hij geloofde dat wetenschappers minder tijd moesten besteden aan hun logica en deducties en meer tijd aan het observeren van de realiteit.
Inductie is een manier van abductief redeneren waarbij er op grond van een aantal specifieke waarnemingen tot een generalisatie wordt gekomen. Observatie speelt hierbij een belangrijke rol en de kracht van observatie is dat hoe vaker iets wordt geobserveerd, hoe zekerder we kunnen zijn van het bestaan van dat ¨iets¨. De vraag die hierbij gesteld kan worden is hoe vaak iets geobserveerd moet zijn om waar te zijn. Bij inductie speelt dit echter geen rol en dit is een van de grote problemen van inductie: ongeacht de hoeveelheid observaties, men kan nooit zeker van iets zijn.
Waarom is stereotypering een vorm van inductie?
Een stereotype is een vaststaand beeld van, bijvoorbeeld, een groep mensen dat niet overeenkomt met de werkelijkheid of een deel van de werkelijkheid buiten proportie vergroot. Door de redenering achter stereotypering te bekijken, is te zien dat deze vaak gebaseerd is op inductie. Iemand heeft vaak een specifieke aanvaring gehad met een bepaalde persoon, wat ertoe heeft geleid dat diegene nu een mening heeft gevormd over de hele groep waartoe die persoon behoort.
Waarom kun je op basis van inductie nooit zeggen dat een diersoort uitgestorven is?
Het probleem van inductie is van toepassing op de bewering dat iets niet bestaat. Ook al zie je iets heel vaak niet, wil dat nog niet zeggen dat het niet bestaat. Zo zijn er in de geschiedenis vaak biologen geweest die beweerden dat een bepaalde diersoort was uitgestorven, tot het moment dat iemand het dier zag. Je kunt op basis van inductie nooit met zekerheid zeggen of iets bestaat, maar ook niet of iets niet bestaat.
Wat is de kip van Russell?
De kip van Russell is een voorbeeld dat het inductieprobleem illustreert: de onmogelijkheid een algemeen geldende wet af te leiden uit een eindig aantal waarnemingen. Het verhaal van de kip van Russell gaat over een kip die altijd heel blij is om de boer te zien, want voor de kip betekent het dat ze gevoerd zal worden. Dit is de conclusie die de kip heeft getrokken, omdat het in het verleden altijd zo is geweest. Totdat de boer op een dag besluit de kip te slachten. Dit verhaal laat zien dat observaties uit het verleden geen voorspellende waarde hebben.
Wie was Immanuel Kant?
Immanuel Kant (1724-1804) was een filosoof die net als veel andere filosofen zocht naar een mogelijkheid om betrouwbare kennis te verwerven. Hij kwam tot de conclusie dat, ondanks dat er wel een werkelijkheid bestaat, wij die nooit echt zullen kennen. Hij stelde dat mensen dingen waarnemen als bestaande in tijd en ruimte, maar dat deze tijd en ruimte slechts kenmerken zijn van onze waarnemingen en niet van de dingen ´an sich´. Je zou kunnen zeggen dat Kant het rationalisme en het empirisme samenvoegt: verstandelijke kennis stemde volgens hem overeen met de werkelijkheid, maar alleen omdat het menselijk verstand die werkelijkheid structureert.
Karl Popper (1902-1994) was de filosoof die het falsificationisme bedacht. Dit is een wetenschapstheorie waarin falsificatie centraal staat. Hij stelde dat het onmogelijk is om te zeggen dat een wetenschappelijke theorie waar is, maar dat het wel mogelijk is om te zeggen dat het niet waar is. Volgens het falsificationisme is een wetenschappelijke theorie gedoemd om een hypothese te blijven totdat deze weerlegd wordt. Van geen enkele uitspraak kan worden gezegd dat deze waar is, omdat het altijd mogelijk is dat in de toekomst een nieuw experiment de uitspraak weerlegt.
Falsificatie of falsificeerbaarheid is een eigenschap van een wetenschappelijke theorie, als er criteria kunnen worden aangegeven op grond waarvan de theorie zou moeten worden verworpen. Gefalsificeerde theorieën leiden vaak tot betere theorieën die beter bestand zijn tegen falsificatie.
Waarom hebben theorieën die niet falsifieerbaar zijn weinig waarde?
Een theorie die niet te falsifiëren is, is niet wetenschappelijk. Je kunt je de vraag stellen hoe waar een theorie is die niet te falsifiëren is. Denk aan de theorie: ¨God wil het beste voor de mens¨. Deze theorie kan niet worden gefalsifieerd, maar dat betekent ook niet dat hij waar is.
Waarom is Alfred Adlers inferioriteitscomplex volgens Popper geen wetenschappelijke theorie?
Volgens het inferioriteitscomplex worden veel menselijke handelingen gedreven door inferioriteitsgevoelens. Deze theorie is echter moeilijk te falsifiëren. Mensen kunnen dezelfde handelingen uitvoeren, maar daar verschillende onderliggende redenen voor hebben en het is vrijwel onmogelijk om een experiment te bedenken dat deze theorie zou kunnen falsifiëren. Volgens Popper zou Adlers inferioriteitscomplex dus geen wetenschappelijke theorie zijn, omdat deze niet te falsifiëren is.
- Falsificaties worden vaak genegeerd of niet geaccepteerd. Denk aan bepaalde homeopathische producten waarvan het medische effect niet is bewezen of het idee dat de aarde maar een paar duizend jaar oud is. Ondanks dat dit idee duidelijk gefalsifieerd is, blijven er mensen in het idee geloven.
- Er worden vaak ad hoc aanpassingen aan theorieën gemaakt om falsificatie te voorkomen.
- Falsificaties, net als inductie, zijn gebaseerd op mensen die observaties maken. Popper probeerde dit probleem aan te pakken door te stellen dat observaties nooit door slechts een individu gemaakt moeten worden, maar door iedereen gemaakt moeten kunnen worden.
- Falsificaties worden vaak geïnterpreteerd vanuit een theorie. Observaties staan vaak niet los van een theorie en wetenschappers zoeken onbewust naar observaties die hun theorie bevestigen.
Imre Lakatos (1922-1974) was een filosoof die zich inmengde in de controverse aangaande de noodzaak van falsifieerbaarheid van een wetenschappelijke theorie. Hij stelde dat wat we normaal als één wetenschappelijke theorie beschouwen in feite een aantal verschillende opeenvolgende theorieën zijn, die een onderliggende gedachte (een harde kern) met elkaar gemeen hebben. Deze combinatie van een onderliggende theorie met een aantal aanvullende hypotheses noemt hij onderzoeksprogramma´s.
Wat zijn Lakatos' onderzoeksprogramma's?
Een onderzoeksprogramma bestaat uit een theoretische kern, een aantal geaccepteerde experimentele technieken en een verzameling aanvullende hypothesen die dienen om de theoretische kern van de theorie te beschermen tegen falsificatie. Het gaat er niet om of een theorie waar of onwaar is, maar of het ene onderzoeksprogramma beter is dan het andere. Hij maakte onderscheid tussen progressieve onderzoeksprogramma ́s die nieuwe inzichten en nieuwe experimenten opleveren en degeneratieve onderzoeksprogramma´s die geen nieuwe inzichten meer opleveren en waar nieuwe beschermende hypothesen alleen worden toegevoegd om de kerntheorie te beschermen.
Wat is positieve en negatieve heuristiek?
Lakatos introduceerde het concept van heuristiek en maakte onderscheid tussen positieve en negatieve heuristiek. Deze bestaan uit methodologische regels die richting geven aan de onderzoeksprogramma´s. Positieve heuristiek betreft acties die gedaan mogen worden en die de theorie helpen zich te ontwikkelen, zoals het testen van de assumpties van de beschermende gordel. Negatieve heuristiek verwijst naar acties die niet gedaan mogen worden, zoals het veranderen van de harde kern van een theorie.
Wanneer is een onderzoeksprogramma succesvol?
Lakatos geeft een aantal richtlijnen om te beoordelen of een onderzoeksprogramma succesvol is:
- Succesvolle programma´s hebben duidelijke uitgangspunten die niet in twijfel mogen worden getrokken.
- Positieve en negatieve heuristiek moet worden gebruikt om de theorie te helpen zich te ontwikkelen.
- Bestaat er een samenhang in de inspanningen om het onderzoeksprogramma vooruit te helpen? Staan de bestudeerde onderwerpen niet los van elkaar?
- Zijn er duidelijke aanknopingspunten voor het ontwikkelen van onderzoek? Geeft het programma een duidelijk startpunt voor experimenten?
- Leidt het onderzoeksprogramma tot nieuwe ontdekkingen? Heeft het onderzoeksprogramma nut?
Thomas Kuhn (1922-1996) was een filosoof die vooral bekend is door zijn boek ´De structuur van wetenschappelijke revoluties´, waarin hij het idee naar voren brengt dat wetenschap niet geleidelijk evolueert, maar door paradigmawisselingen sprongsgewijs verandert. Hij stelde dat periodes van conceptuele continuïteit in de normale wetenschap worden onderbroken door periodes van revolutionaire wetenschap.
Hoe vindt volgens Kuhn wetenschappelijke revolutie plaats?
Volgens Kuhn worden wetenschappers die werken aan een bepaald paradigma op een gegeven moment geconfronteerd met tegenslagen die leiden tot een wetenschappelijke crisis. Dit leidt de wetenschappers ertoe om op zoek te gaan naar alternatieven. Wanneer voldoende wetenschappers het nieuwe paradigma aanhangen, wordt het oude verworpen. Dit is het moment van de wetenschappelijke revolutie. Na wat aanvankelijke worstelingen tijdens deze pre-wetenschappelijke periode, ontstaat er rust en is de meerderheid van de wetenschappers actief binnen het nieuwe paradigma.
Add new contribution