Samenvatting Internationaal publiekrecht als wereldrecht - N.J. Schrijver - Inleiding en hoofdstuk 1

De volledige samenvatting is te vinden via JoHo.org/nl/samenvattingen 

Laat hieronder via de contributions vooral je opmerkingen achter, of sla deze pagina op zodat je hem makkelijker terugvindt!

Inleiding. Hoe omschrijven we het internationaal publiekrecht als wereldrecht?

Wat is de gangbare definitie van het internationaal publiekrecht?

De definitie die men doorgaans aanhoudt om het internationaal publiekrecht te omschrijven luidt als volgt: 'Dat gebied van het recht dat toeziet op de internationale publiekrechtelijke positie van staten, organisaties van staten, internationale ondernemingen, volken en mensen'. Binnen dit recht wordt onderscheid gemaakt tussen intergouvernementele en supranationale organisaties. Intergouvernementele organisaties zijn door het overeengekomen internationaal recht geordende en geïnstitutionaliseerde rechtsverhoudingen. De staten die erbij aangesloten zijn behouden in beginsel hun soevereiniteit. Als het echter gaat om het behartigen van bepaalde belangen, treden de aangesloten staten gezamenlijk op in hun rechtsverhouding. Bij supranationale organisaties is er wel sprake van het overdragen van bepaalde bevoegdheden. Dit overdragen gebeurt vanuit de staten aan een statenorganisatie. Het supranationale karakter blijkt uit de besluitvormingswijze; een staat kan namelijk tegen zijn wil worden gebonden door meerderheidsbeslissingen van de organisatie. De staat levert hierdoor dus een gedeelte van zijn soevereiniteit in. Het internationaal publiekrecht staat ook wel bekend als volkenrecht. Dit heeft zijn basis in het door de Romeinen gehanteerde begrip van ‘ius gentium’, wat zich laat vertalen naar ‘het recht van volken’. Dit ‘ius gentium’ gold voor zowel Romeinse burgers als voor vreemdelingen, kortom: voor iedereen. In eerste instantie regelde het internationale publiekrecht de rechtsverhoudingen tussen staten onderling, er vond echter een ontwikkeling plaats in twee richtingen: in horizontale en in verticale richting.

Wat is de horizontale ontwikkeling van het internationale publiekrecht?

Door de dekolonisatie en het uiteenvallen van staatsverbanden groeide het aantal staten. Hierdoor nam de internationale rechtsgemeenschap in de breedte toe in omvang.

Wat is de verticale ontwikkeling van het internationale publiekrecht?

Steeds meer partijen, zoals internationale organisaties en volken, verkregen een positie in het volkenrecht. De internationale rechtspositie van ondernemingen is de laatste tijd bijvoorbeeld steeds meer een onderwerp dat binnen het internationaal publiekrecht geplaatst kan worden.

Wat zijn de formele en de functionele definitie van het internationale publiekrecht?

Zoals hiervoor aangegeven kan het internationale publiekrecht worden omschreven als het recht dat de publiekrechtelijke positie van staten, statenorganisaties, rechtspersonen, volken en natuurlijke personen regelt. Deze definitie wordt omschreven als de ‘formele definitie’. Een meer dynamische omschrijving, namelijk die van de ‘functionele definitie’, kan worden gegeven aan de hand van de functies van het internationaal publiekrecht. Deze functies zijn: het scheppen van orde en rechtszekerheid in internationale betrekkingen en het behartigen van internationaal overeengekomen doelstellingen, zoals respect voor de mensenrechten of duurzame ontwikkeling. Door het toenemende mondiale belang van deze doelstellingen wordt ook wel gesproken van wereldrecht. Deze omschrijving is met recht dynamisch te noemen, omdat zij zich aan de behoeften van de internationale gemeenschap aanpast.

Traditioneel wordt het volkenrecht onderscheiden in oorlogsrecht en vredesrecht. Het vredesrecht is zeer uitgebreid en omvat onder andere gebieden die men kan bestempelen als ‘wereldrecht’, zoals universele mensenrechten. Binnen het oorlogsrecht maakt men de volgende onderscheidingen:

• De wetten en gebruiken van de oorlog: Het gaat hierbij om geldende normen ten aanzien van gevechtshandelingen en staat ook wel bekend als ‘Haags recht’.

• Humanitair recht: Dit zijn de geldende normen voor een bezet gebied en staat ook wel bekend als ‘Geneefs recht’.

• Neutraliteitsrecht: Dit regelt de rechten en plichten tussen de partijen die oorlogvoeren en de neutrale partijen binnen een conflict.

Hoofdstuk 1. Wat is de geschiedenis van het internationale publiekrecht?

Wanneer was er voor het eerst sprake van "internationaal recht"?

In de zestiende eeuw begon in Europa de fase van volkenrecht. Toen ontstonden tegen de achtergrond van de godsdienstoorlogen de soevereine staten. Voor deze periode was er nog geen sprake van soevereine staten in de hedendaagse betekenis, hoewel er natuurlijk altijd wel sprake was van contact tussen politieke collectiviteiten. De Godsdienstvrede van Augsburg (1555) ging uit van de regel ‘cuius regio, eius religio’. De godsdienststrijd binnen een land moest voorkomen worden door het principe van ‘één staat, één godsdienst’. Helaas werden de godsdienstoorlogen hierdoor niet voorkomen. De Vrede van Westfalen (1648) ging vervolgens uit van de regel ‘cuius regio, eius natio’. De godsdienststrijd moest worden voorkomen door het principe van ‘één staat, één natie’. Het idee van de natiestaat houdt in dat een territorium in principe één soevereine machtshebber moet hebben in plaats van meerdere concurrerende soevereine vorsten. Ter bevordering van de vrede werd ten behoeve van het 'nationale' van de natiestaat het religieuze in de internationale politiek geneutraliseerd. Godsdienstoorlogen werden voorkomen, maar de grondslag werd gelegd voor de oorlogen tussen natiestaten die zouden volgen in Europa. Het jaar 1648 betekende het ontstaan van de soevereine staat. Het enige gezag dat vanaf dat moment door een soevereine vorst werd erkend, was het goddelijke gezag. Enkel door zijn eigen wetten werd de vorst gebonden: 'sub Deo ac lege'. Dat staten onderworpen waren aan een universeel, wereldlijk recht werd door verschillende geleerden betoogd. Door Francesco di Vitoria werd verdedigd dat soevereine staten het volkenrecht moesten eerbiedigen, dit was immers natuurrecht. Dit natuurrecht gold volgens hem ook voor barbaarse landen, verovering van die landen was dus verboden. Een wereldomvattend natuurrecht werd ook aanvaard door Hugo de Groot (1583-1645). Het recht om de zeeën te bevaren en handel te drijven, werden door hem bestempeld als natuurrecht. Werden deze rechten door een land beperkt, dan mocht handhaving met geweld afgedwongen worden.

Hoe verliep de verdere ontwikkeling van het internationale recht in Europa?

In de zeventiende eeuw groeide het aantal verdragen dat werd gesloten tussen Europese staten. Ook ontwikkelden zich bepaalde gewoontes. Dit op verdrag en gewoonte berustende recht (het positieve recht) kreeg langzaamaan voorrang boven het natuurrecht. Deze voorrang van positief recht boven natuurrecht was overigens ook door Hugo de Groot al erkend en verdedigd. De rechtsgeleerde Emeric de Vattel hield het positieve recht als uitgangspunt aan, waarop hij het natuurrecht degradeerde tot een stel fraaie normen zonder echte gelding. Niet alleen bron en inhoud veranderden door de positivering van het volkenrecht, maar ook het geldingsgebied. Waar het natuurrecht nog geacht werd een mondiaal en universeel recht voor iedere staat en persoon te zijn, gold het positieve recht slechts tussen de Europese staten die daarmee hadden ingestemd. Het volkenrecht gold binnen de kring van de ‘Christelijke Naties’. Het hebben van de status van christelijke staat bepaalde bijvoorbeeld of je als rechtssubject werd aangemerkt, maar daarnaast ook welke rechtstitel jou toekwam als staat. Een voorbeeld hiervan is de Heilige Alliantie die in 1815 werd gesloten om, na het verslaan van Napoleon, de traditionele Europese orde in stand te houden.

Hoe verliep de verdere ontwikkeling van het internationale recht buiten Europa?

Tevens werd door het christendom de overheersing van andere volken in koloniale verhoudingen gerechtvaardigd, namelijk doordat deze christelijke staten het evangelie naar de ´barbaarse´ koloniën brachten. Bij de Vrede van Parijs (1856) werd het islamitische Ottomaanse Rijk toegelaten ‘to participate in the public law and concert of Europe’. Nadien werd de kring waarin het volkenrecht gold aangeduid als de kring van de ‘Beschaafde Naties’, in tegenstelling tot het dan toe geldende 'Christelijke naties'. De rechtvaardiging van het koloniale stelsel werd toen gevonden in de beschaving, de ´Beschaafde naties´ zouden beschaving brengen naar de onbeschaafde volkeren. Dit beschavingsbegrip was leidend bij de rechtsvorming.

Wat is de betekenis van de 'Vredelievende Staten'?

In het Handvest van de Verenigde Naties (1945) wordt niet meer gesproken van Beschaafde Staten, maar van ‘Vredelievende Staten’ (artikel 4 lid 1 Handvest der Verenigde Naties). Het lidmaatschap van de VN staat alleen open voor vredelievende staten die de in het Handvest vervatte verplichtingen aanvaarden en die in staat en bereid zijn deze na te komen. Wederom is hiermee sprake van een vergroting van de groep van staten waartussen het volkenrecht geldt. Het criterium 'vredelievendheid' speelde in eerste instantie een grote rol. De vroegere vijanden Duitsland, Italië en Japan mochten daarom aanvankelijk niet toetreden tot de VN, ook communistische landen werden om deze reden geweigerd. Later kwam men tot een ruimere interpretatie van de term vredelievendheid, met als beginpunt de 'package deal´ uit 1955 waarin een aantal communistische staten gezamenlijk als lid toegelaten werden. De VN kan worden beschouwd als een universele organisatie bedoeld om alle onafhankelijke staten te omvatten.

Welke veranderingen hebben plaatsgevonden in het internationale publiekrecht?

Het volkenrecht is weer universeel geworden, niet als natuurrecht, maar als positief geldend recht. De vergroting van de groep van staten heeft tevens de inhoud van het volkenrecht beïnvloed. Het volkenrecht gold eerst tussen de welvarende staten, het meest belangrijke doel van dit recht was toentertijd om de vrijheid van de ene partij in harmonie te brengen met de vrijheid van de ander. De veelal arme nieuw toegetreden jonge staten hadden echter andere rechtsbehoeften. Tussen de ‘have’s’ en de ‘have not’s’ ontstond een ‘Kampf ums Recht’. De arme staten vragen om verandering van het recht, de welvarende staten vinden de situatie echter best zoals deze is, aangezien zij hier wel bij varen. Voor de arme landen moet het volkenrecht bescherming bieden tegen de macht van de rijken, maar bijvoorbeeld ook de eigen ontwikkeling bevorderen. De arme landen beroepen zich op het natuurrecht, mogelijk om de positiefrechtelijke positie van rijke landen aan te tasten. Het gemeenschappelijke uitgangspunt, de grondslag van rechtsontwikkeling, is niet meer het christendom of de beschaving, maar vrede en menselijke waardigheid. Nieuw recht steunt op de noodzaak van handhaving van de vrede. Ook de overheersingsposities van bepaalde staten en ongelijkheid wordt gerechtvaardigd met een beroep op de handhaving van de internationale vrede. In de jaren '70 van de twintigste eeuw streefde men naar een Nieuwe Internationale Economische Orde (NIEO), om tegemoet te komen aan de economisch zwakkeren. Enige beginselen hiervan zijn vastgelegd, het overgrote deel van deze NIEO-maatregelen is echter nooit vastgelegd in verdragen. Wat betreft de Vredelievende Naties, is men naar een gemeenschappelijk uitgangspunt toegegroeid, namelijk het streven naar de vrede en het respect voor de menselijke waardigheid.

Is er in het heden sprake van mondiale waarden?

Een belangrijke ontwikkeling op het gebied van de menselijke waardigheid is, na de erkenning van de mensenrechten, de erkenning dat de menselijke veiligheid de voorrang geniet boven de nationale veiligheid. Dit terwijl voorheen de nadruk vooral lag op die nationale veiligheid. De Algemene Vergadering erkende in 2005 het beginsel van de “responsibility to protect”. Dit houdt in dat een interventie in een staat die haar onderdanen niet kan of wil beschermen mogelijk moet zijn. Een voorbeeld van de toepassing van dit beginsel is de interventie in Libië. Ondanks het uitgangspunt van de soevereine gelijkheid van staten is er nog steeds sprake van een bepaalde ongelijkheid. Dit kan men terugzien in de aanwezigheid van de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties en het vetorecht dat deze vijf leden genieten. Ook is het begrip 'duurzaamheid' steeds belangrijker geworden in het internationale publiekrecht. Men is zich er steeds meer van bewust dat onze acties in het heden pas veel later effect kunnen hebben voor ons nageslacht. Om deze reden is het belangrijk om bijvoorbeeld internationale afspraken te maken over het toepassen van milieuvriendelijke productiemethoden. Door de vergroting van de groep van staten waartussen het volkenrecht geldt, trad ook een verandering op ten aanzien van de bronnen van volkenrecht. Delen van het internationale gewoonterecht werden bijvoorbeeld vervangen door verdragen. Ook VN-resoluties, bijvoorbeeld de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, zijn nu een belangrijke nieuwe bron van volkenrecht. Zij vormen zogenaamde “soft law”, aangezien de ideeën achter deze resoluties vaak in multilaterale verdragen worden vastgelegd zodat zij hierdoor bindend worden voor partijen.

Hoe ziet regionaal internationaal recht eruit?

De voorgaande beschrijving van het internationale recht vond plaats vanuit een voornamelijk westers perspectief. De ontwikkeling ervan voltrok zich namelijk grotendeels in de westerse wereld. Ook in deze tijd speelt het Westen nog een grote rol, bijvoorbeeld bij de oprichting van de VN en de grote rol van de Europese Unie in de wereld. De andere regio's in de wereld hebben echter ook hun eigen recht met kenmerkende eigenschappen.

Hoe ziet het regionale recht van Latijns-Amerika eruit?

De meeste Latijns-Amerikaanse staten werden aan het begin van de negentiende eeuw onafhankelijk van de Europese kolonisators. De Amerikaanse president Monroe zorgde ervoor dat Europese landen zich vanaf dat moment niet meer veel bemoeiden met Latijns-Amerika. In 1868 stelde de Argentijn Carlos Calvo de non-discriminatiestandaard op. Deze standaard houdt in dat landen eigen onderdanen en buitenlanders op een gelijke manier moeten behandelen. Vreemdelingen mogen geen privileges hebben boven eigen onderdanen. (Dit laatste gebeurde veel in Latijns-Amerika, doordat Europese landen bijzondere voorrechten voor hun diplomaten en bedrijven bedongen hadden). Later formuleerde de Argentijn Drago de leer dat een land nooit een oorlog mag beginnen tegen een ander land om schulden van dat land te innen. Dit werd in 1907 vastgelegd in de Drago-Porter Conventie.

De wederzijdse erkenning van nieuwe regeringen is in Latijns-Amerika vaak een heikel punt geweest. Hierover zijn twee doctrines ontwikkeld: ten eerste de Tobar-leer of legitimiteitsleer. Deze houdt in dat een nieuwe buitenlandse regering alleen erkend moet worden als deze regering de steun van het eigen volk heeft. Dit om te voorkomen dat regeringen die via een staatsgreep aan de macht komen erkend worden. Daartegenover staat de Estrada-leer, die inhoudt dat regeringen helemaal geen erkenningsverklaringen van andere regeringen moeten afgeven, omdat dat een inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van een andere staat is. Verder ontwikkelde zich de gewoonte om diplomatiek asiel te verlenen aan politieke vluchtelingen, bijvoorbeeld Julian Assange. Daarnaast liep Latijns-Amerika voorop in het sluiten van verdragen over het afschaffen van kernwapens.

Hoe ziet het regionale recht van Azië eruit?

De Aziatische landen hebben vrijwel geen gedeelde geschiedenis, onder andere vanwege de westerse overheersing in het verleden. Daarnaast hebben Aziatische landen regelmatig onderling verwoestende oorlogen gevoerd. Dit verklaart deels hun gehechtheid aan internationaalrechtelijke beginselen zoals non-interventie en vreedzame geschillenbeslechting. Wel zijn Aziatische landen minder dan Latijns-Amerikaanse landen voorstander van verplichte internationale geschillenbeslechting. Traditioneel gezien waren de Aziatische landen ook wat terughoudend in het aansluiten bij de mensenrechtenverdragen, deels omdat ze daar eigen opvattingen over hebben, die deels verschillen van de westerse opvatting ervan. Inmiddels worden deze verschillen kleiner, maar nog steeds begeven ze zich niet onder dwingend internationaal toezicht. In de jaren '70 maakten ze zich sterk voor aanpassing van het internationale economische recht aan de behoeften van ontwikkelingslanden.

Hoe ziet het internationale recht van Afrika eruit?

Afrika is van alle werelddelen het sterkst getroffen door het koloniale verleden en alle nadelen die daarbij hoorden. In het recente verleden hebben ook verschillende zeer gewelddadige conflicten plaatsgevonden, zoals de Rwandese genocide. Sinds 2002 bestaat de Afrikaanse Unie. In 1884-1885 werd Afrika tijdens de Conferentie van Berlijn tussen verschillende Europese mogendheden verdeeld, zonder rekening te houden met de politieke constellatie van Afrika. Dit leidde ertoe dat grenzen getrokken werden dwars door stamgebieden heen, wat tot op de dag van vandaag problemen oplevert. Na dekolonisatie wilden de landen deze grenzen namelijk niet veranderen, uit vrees voor oorlog. Dit is een voorbeeld van het leerstuk van 'uti possidetis'.

Tijdens de dekolonisatie werden veel Afrikaanse kolonies onafhankelijk en ontstonden nieuwe staten. De vraag was wat dit betekende voor de verplichtingen aan de verdragen waar hun voorgaande staten lid van waren. Nieuwe staten willen graag met een 'schone lei' beginnen. Anderzijds was dit schadelijk voor de continuïteit en stabiliteit van de internationale rechtsorde: bestaande verplichtingen vervallen namelijk opeens. De Tanzaniaan Julius Nyerere ontwikkelde een synthese tussen deze beide tegenstellingen. Hij stelde dat de beslissing over gebondenheid aan bilaterale verdragen genomen wordt twee jaar na de onafhankelijkheid van een nieuw ontstaan land. Tot die tijd blijven de verplichtingen geldig. Bij multilaterale verdragen wordt afzonderlijk beslist en geldt deze regel niet.

Binnen de VN hebben de Afrikaanse landen zich ingezet voor het zelfbeschikkingsrecht van volken. Dit worden ook wel collectieve mensenrechten genoemd. De Afrikaanse Unie heeft doelstellingen aangaande vrede en veiligheid, democratisering en respect voor de mensenrechten. Zij heeft ook de bevoegdheid tot humanitaire interventie als een staat ernstige internationale misdrijven pleegt. Alhoewel de AU erg actief is, is er een groot verschil tussen de beginselen waar zij zich op beroept en de daadwerkelijke uitvoering daarvan in de praktijk. Dit komt door een gebrek aan politieke wil, financiële middelen en conflicten en ziektes.

Hoe vormt het regionale recht een onderdeel van het wereldrecht?

In de literatuur is er een debat over de bijdrage van Latijns-Amerika, Azië en Afrika aan de hedendaagse ontwikkeling van het internationale recht. De ene kant (de revisionistische school) bestudeert de verrijkende en veranderende invloed van deze bijdragen op het internationale recht. De andere school denkt na over de vraag hoe imperialistische trekken die leiden tot onderdrukking van de niet-Westerse wereld uit het internationale recht verwijderd kunnen worden. Dit is de kritisch-theoretische school, die een deels marxistische oriëntatie heeft. In het vervolg gaat het over de eerste benadering. Regionaal recht staat niet haaks op wereldrecht, maar regionaal recht is vaak een verbijzondering van het wereldrecht. Er is ruimte voor verschillen. De universaliteit van rechtsbeginselen betekent niet zonder meer dat er ook overal uniformiteit moet zijn.