Twee conflicten uit het dagelijks leven in het oude Rome (Spruit) - Artikel

In Rome was slechts een kleine groep juristen die een stempel op het recht uit hun tijd heeft gedrukt. Via de Justiniaanse Instituten en de Digesten, maar ook via een aantal pre-Justiniaanse geschriften en andere literaire bronnen zijn fragmenten overgeleverd. Er heeft een aantal grote codificaties plaats gevonden, maar de Romeinen waren geen grote codificatoren. Hun vermogen tot systematisering en abstrahering was gemeten naar de maatstaven van vandaag niet groot. Hun wetgeving betrof overwegend sociaal en politiek gevoelige detailkwesties.

De rechtsvinding geschiedde aan de hand van een stelsel van geschreven en ongeschreven regels, afkomstig van de gewoonte, wet, senaatsbesluit, edicten van de jurisdictiemagistraten, adviezen van juristen en keizerlijke verordeningen.

De Romeinse juristen lieten zich leiden door het hun ter advisering voorgelegde geval. Hun wijze van rechtsbeoefening is casuïstisch van aard. Kort en bondig werd antwoord gegeven op de vraag en vaak ontbrak daarbij de motivering. Dit leidde echter niet tot willekeur, omdat de juristen steeds met grote behoedzaamheid en terughoudendheid hun opinies hebben verwoord.

In het artikel wordt een casus gegeven ter illustratie. De tekst van het voorbeeld is afkomstig van Pomponius, een tweede eeuwse jurist. Hij heeft een poging gedaan om een licht te werpen op de oorsprong van het recht door een chronologisch overzicht te geven van belangrijke juristen. In het voorbeeld geeft Pomponius zijn visie op de omvang van het retentierecht van de pandcrediteur aan de hand van een casus, waarin ook in onze tijd de stellingname hetzelfde zou zijn geweest. Tegenwoordig is het een eis van dwingend recht dat de roerende zaak die object is van het pandrecht buiten de macht van de schuldenaar wordt gebracht. De Romeinse juristen stelden deze eis niet. Voldoende was het bij hen om een stil pandrecht te vestigen. Pomponius neemt een stelling in over dit voorbeeld. Pomponius gunt de schuldeiser een retentierecht voor zijn potentiële vordering en hij laat het pandrecht ook gelden voor de op de hoofdsom verschuldigde rente en de gemaakte kosten. Denk bij deze kosten aan bijvoorbeeld kosten voor medische verzorging of het verstrekken van levensonderhoud.

Deze opvatting werpt zijn schaduw vooruit op het in 239 n. Chr. erkende retentierecht dat een schuldeiser de bevoegdheid gaf om een hem in pand gegeven zaak onder zich te houden tot zekerheid van betaling van ook andere schulden waarvoor het desbetreffende pand niet gegeven was.

De overeenkomst tussen het retentierecht in de casus uit het voorbeeld en het Gordiaans retentierecht is gelegen in het feit dat het in beide gevallen vorderingen betreft waarvoor het pand oorspronkelijk niet verstrekt was; het verschil is, dat het door Gordianus in het leven geroepen retentierecht alle bestaande vorderingen op een schuldenaar dekt en Pomponius minder ver gaat door het alleen toe te kennen voor een potentiële vordering, die samenhangt met de in principe afgewikkelde oorspronkelijke pandverhouding.