Deze samenvatting is gebaseerd op collegejaar 2012-2013.

Hoorcollege 8 forensische psychopathologie, 10 april 2013

Niveau van intellectueel functioneren.

Geschiedenis van de IQ test

Francis Galton was de eerste die zich bezig hield met IQ, de neef van Darwin. Hij was de eerste die erfelijkheidsstudies heeft opgezet naar intelligentie. Hij was geïnteresseerd in de relatie tussen ras en IQ. Hij schreef het boek ‘Eugenetics’, het verbeteren van de genen van de mens. In de Tweede Wereldoorlog is dit boek gebruikt door nazi-artsen. Jensen heeft aangetoond dat donkere mensen een lager IQ zouden hebben, wat nog steeds stand houdt. Aziatische mensen scoren 10-15 punten hoger dan blanken.

De eerste IQ test komt van Alfred Binet. Hoe wordt het IQ berekend? De score is het verschil tussen de mentale leeftijd en de kalenderleeftijd. De mentale leeftijd is het aantal correcte antwoorden bij oplopende moeilijkheidsgraad. Hoe meer je er goed hebt, hoe hoger je mentale leeftijd. Het probleem: een verschilscore van 1 jaar heeft voor een driejarige een andere betekenis dan voor iemand van 14, terwijl de grootst mogelijke verandering in IQ in de vroege levensjaren optreedt.

Dat probleem werd opgelost door Lewis Terman. Hij bedacht dat je de mentale leeftijd deelt door de kalenderleeftijd en vermenigvuldigt met 100. Een driejarige met een eenjarige achterstand heeft dan een IQ van 66. Een veertienjarige met dezelfde achterstand heeft dan een IQ van 93. Het probleem hier is dat men er vanuit ging dat de hoogst mogelijke mentale leeftijd 16 was, dus bij volwassenen neemt het IQ af.

Tegenwoordig nemen we de berekening aan van David Wechsler. Dit is de maker van de standaard intelligentietest. Hierbij bereken je het IQ volgens de deviantiescore, je vergelijkt de standaardscore met de prestaties van anderen in dezelfde leeftijdscategorie.

Hierbij krijg je een normale verdeling van het IQ. De meeste mensen hebben een normale score, tussen de 85 en 115. De standaarddeviatie is dus 15 punten. Die normale verdeling is een statistisch concept, in het echt ligt de frequentieverdeling iets anders. Voor mannen ligt de curve iets anders, er zijn meer genieën, maar ook meer zwakbegaafden. Voor vrouwen is dat andersom, minder genieën, maar ook minder zwakbegaafden.

Er zijn drie soorten classificaties, de klinische classificatie brengt meer nuances aan dan in de statistisch classificatie. In de DSM heb je weer drie andere categorieën, die verschillende schakeringen van retardatie aangeven.

Wat is IQ?

Er is geen overeenstemming over de vraag wat IQ betekent. Gardner is de uitvinder van de multiple intelligence, zeven verschillende intelligentiegebieden. Volgens hem is er niet een overkoepelend concept van intelligentie, en intelligentie bevindt zich niet alleen op het mentale of academische vlak. In het klinische veld wordt dit nauwelijks gebruikt, want er is geen praktisch nut in dat veld.

Sternberg onderscheidt analytical knowledge van tacit knowledge. Analytische intelligentie wordt getest met een IQ-test. Tacit of practical intelligence, is een vorm van intelligentie waarmee je goed je weg kan vinden in het dagelijks leven. Deze vorm van intelligentie is bedacht voor mensen die niets hebben met testen, zoals stammen in Afrika of huisvrouwen uit het verleden. Je meet ook een ervaringsaspect, als je nooit hebt hoeven rekenen, weet je niet wat er van je verwacht wordt bij een som.

Spearman is de uitvinder van de term ‘g’, general intelligence. Zowel analytische leervermogens als practical knowledge vloeit voort uit een soort abstracte bron van intelligentie, g.

Wechsler heeft een wat andere opvatting, namelijk dat intelligentie niet gelijkgesteld kan worden aan intellectuele vaardigheid. Je moet intelligentie zien als een onderdeel van de persoonlijkheid. In Pro Justitia rapportages wordt de intelligentie los gezien van persoonlijkheid, maar volgens Wechsler is dat dus niet juist.

Hoe uit persoonlijkheid zich in IQ-tests?

In multiple choice tests krijg je geen zicht op hoe iemand bij het antwoord is gekomen. In de test van Wechsler zijn er open vragen, zoals: “Wat is ontbijt?” Het antwoord voor 2 punten (hoogste score, er kan 0, 1 of 2 worden gescoord) is ‘ochtendeten’. Er kan ook een heel uitgebreid antwoord komen over hoe het ontbijt voor iemand eruit ziet. Een andere mogelijkheid is het antwoord: ‘dat eet ik nooit’. Het kan zijn dat iemand narcistisch is, als ik het niet eet, is het niet relevant om uit te leggen. Het kan ook dat iemand te dom is om een antwoord te geven, wat iemand niet kent, kan hij niet uitleggen.

Mensen verraden veel over hun persoonlijkheid in de antwoorden die ze geven. ‘Wat doet u als u een enveloppe vindt met een adres en een ongestempelde postzegel erop?’ Het antwoord ‘in de goot schoppen’, geeft veel informatie over de persoonlijkheid van iemand.

Voorbeeld 1: Erik

Erik is een Nederlandse man van 45 jaar. Hij is opgepakt wegens bedreigen met een mes van 2 mannen op straat. Erik liep op straat langs een reeks homobars. De zoon van de eigenaar ziet Erik katholieke kruizen op de deuren van die bars krassen. Die zoon belt naar zijn vader, de eigenaar, en als die komt, begint Erik te schelden en bedreigt hij de mannen met een mes. Als Erik hierover wordt ondervraagd, zegt Erik dat de mannen hand in hand liepen (en dus homo waren) en die vroegen of zij voor 1000 euro de liefde mochten bedrijven met zijn hond.

Erik zakte meerdere keren voor het VWO, en stopte daarna met school. Hij besloot op zijn 17^e om beroepscrimineel te worden. In het PBC bemoeit hij zich overal mee, houdt zich niet aan de regels, en na twee weken wordt hij gesepareerd wegens aanhoudende conflicten. Met het paasontbijt heeft hij een glas naar het hoofd van een andere observandus gegooid. Hij heeft het naar zijn zin op de separatieafdeling, hij zegt de andere observandus dood te slaan als hij terug gaat naar de reguliere afdeling.

Hij vertelt dat hij een man is die ‘buiten een zeker aanzien geniet’. Dat zie je niet terug in zijn uiterlijk, hij is niet echt charismatisch. Kijkend naar zijn test, is er een bijzonder antwoord op de woordenschat vraag ‘wat betekent teder’? Erik zegt: dat is een menselijke emotie waarbij je anderen op een liefdevolle, zachte manier aanraakt. Daarna aait hij de psycholoog over de vinger, waarbij hij gelijk toegeeft dat dat grensoverschrijdend gedrag is.

Bij de blokpatronentest stopt hij bij item 10 van de 14. Hij wil graag optimaal presteren en hij houdt er niet van om te aarzelen waar de psycholoog bij zit. Bij de informatie vraag ‘wie is de uitvinder van de relativiteitstheorie?’ antwoordt hij ‘Albert Einstein’, om eraan toe te voegen dat hij het er niet mee eens is, maar in plaats daarvan zijn eigen theorie heeft.

Bij de substitutie opdracht houdt hij zich niet aan de instructies, hij wil per se tot het eind  van de test komen, dus als hij weet dat hij het niet gaat redden, doet hij het op zijn eigen manier. Hij haakt af wanneer het niet lukt, hij verdraagt het niet om te falen in zijn eigen ogen.

Zijn IQ is 133, hij geeft soms zulke intellectuele antwoorden dat het bijna niet meer te scoren is. Hij denkt zo ingewikkeld dat hij de verkeerde antwoorden geeft op makkelijke vragen. Iemand met een IQ als Erik komt snel in conflict met mensen uit de gevangenispopulatie die vaak zwakzinnig is. De vraag is dan waar zijn IQ in de weg zit, en waar het mis gaat in zijn persoonlijkheid.

Relatie tussen IQ en persoonlijkheid

Een IQ zoals Erik is erg zeldzaam in de forensische populatie. Er zijn veel meer mensen met een lager IQ dan in de gewone populatie. Het kan zijn dat mensen met een lager IQ eerder worden gepakt, maar het is wel opvallend. Geweld en poging leven zijn veel voorkomende delicten (leven zelf komt weinig voor, dus de pogingen slagen weinig). De meeste van deze mensen worden verminderd of sterk verminderd toerekeningsvatbaar verklaard. Daar zie je ook de verbintenis tussen IQ en persoonlijkheid. Impulscontrole zie je bijvoorbeeld minder bij laagbegaafden. Veel van de zwakbegaafden en zwakzinnigen krijgen een maatregel opgelegd.

Er is een kunstmatige scheiding tussen IQ en persoonlijkheid. Vooral in de staarten, mensen met een heel laag of heel hoog IQ, hebben ook daadwerkelijk een ander niveau van functioneren. Een laag IQ vormt een belangrijke risicofactor en voorspeller van antisociaal gedrag, mits beschermende factoren afwezig zijn. Iemand met een laag IQ leert vaak al snel dat hij afwijkend is, wat betekent dat buffers in de omgeving extra belangrijk zijn, zoals vriendjes en beschermde opvoeding.

Als die buffers er niet zijn, dan wordt een laag IQ een voorspeller voor crimineel gedrag omdat een laag IQ leidt tot ongunstige persoonlijkheidskenmerken, zoals een inadequaat normbesef. Normen zijn abstracties die je in verschillende situaties moet kunnen toepassen, wat voor iemand met een erg laag IQ lastig is. Reflecteren op je eigen gedrag is ook moeilijk, het veronderstelt dat je buiten jezelf treedt en als een derde persoon naar jezelf kunt kijken. Emotieregulatie is ook vaak slecht bij mensen met een laag IQ. Mensen met een gemiddeld tot hoog IQ hebben meer copingsvaardigheden tot hun beschikking.

Er is ook sprake van verhoogde krenkbaarheid bij mensen met een laag IQ, wat gecompenseerd wordt met een narcistische affect afweer. Alfred Adler’s theorie houdt in dat je onvolkomen wordt geboren, maar je hebt tegelijk ook een aangeboren drang naar perfectie. Mensen drijven op deze frictie, je streeft naar verbetering van jezelf, dit heet compensatiedrang. Dit doen ze door een ultiem doel te formuleren, zoals het doel om dokter te worden. Dit is compenseren op een sociaal wenselijke manier. Compenseren op een sociaal onwenselijke manier is niet streven naar compensatie, maar naar overwaardigheid. Je springt over je eigen tekortkoming heen naar perfectie die er in de werkelijkheid niet is. Je vermijdt dan de worsteling tussen onvolkomenheid en perfectie.

Adler had een bijzondere interesse voor mensen met een handicap. Deze mensen, zegt Adler, maken meer kans op neurotische overwaardigheid omdat ze van kinds af aan het signaal hebben gekregen dat ze afwijkend zijn, wat een extra druk legt op die prestatiedrang. Een verlamd persoon zal nooit leren lopen. Zij hebben meer moeite om een gezond gemeinschaftsgefühl te ontwikkelen. Zij krijgen een narcistische affectafweer, ik ben al perfect van mezelf.

Voorbeeld 2: Daron

Daron is een van oorsprong Armeense man van 31 jaar. Hij is 20 jaar in Nederland, maar hij heeft geen Nederlandse nationaliteit. Hij dreigt daarom uitgezet te worden wegens grote recidive. Sinds zijn 17^e heeft hij contact met de politie, hij heeft meer dan 50 delicten op zijn conto, waarvan veel begaan in de proeftijd. Het zijn heel diverse delicten, diefstal, zeden, mishandeling, bedreiging. Bij iedere aanhouding zegt hij dat hij zijn daden afkeurt en dat hij nu volwassen is geworden. Hij lijkt niet goed te zien waarom hij steeds weer wordt opgepakt. Hij zegt dat hij voor niets in detentie zit, hij liegt over een aantal delicten en zegt dat hij enkel kleine vergrijpen heeft gepleegd.

Zijn ex-vriendin was zwanger, hij heeft haar toen mishandeld en in haar buik geschopt. Daron gelooft niet dat zijn ex-vriendin hem niet terug wil. Hij bedreigt haar dagelijks per telefoon vanuit de Vreemdelingenbewaring. Bij confrontatie ontkent hij dit, ondanks dat zijn ex-vriendin opnames heeft daarvan.

Zijn ouders geven aan dat hij altijd al anders was dan anderen. Hij was laat met lopen en met spreken (eerste woorden pas met 3 jaar). Hij was traag op school. “Daron heeft alleen maar ideeën, maar hij denkt niet na”. De ex-vriendin zegt dat het lijkt alsof hij niet begrijpt dat zijn gedrag niet kan. Zelf zegt hij dat iemand voor hem moet zorgen.

Ondanks zijn strafblad, is hij nooit onderzocht. Zijn IQ kwam uit op 60, erg laag dus. Maar door zijn charmante uiterlijk en vlotte babbel weet hij dit enigszins te verbloemen. Je ziet alleen een narcistisch schild. Door zijn lage IQ ziet hij niet goed wat hij gedaan heeft en waarom dat niet kan. De vraag is of je dit primair op psychopathologie gooit of op een laag IQ. Zijn IQ is wel erg laag, en uit het verhaal van zijn ouders blijkt ook dat hij vanaf jongs af aan al achter loopt. Bovendien begonnen de delicten toen hij op zichzelf ging wonen, dus er zijn geen gedragsproblemen vanaf jonge leeftijd. Hieruit volgt dat zijn problemen primair voortkomen uit zijn lage IQ.