Historisch materialisme en Habermas - Schreiner - Artikel

Wie zijn de wegbereiders?

In dit artikel gaat het om de auteurs: Marx en Engels, Adorno en Horkheimer, Habermas en Foucault. Ze zullen gepresenteerd worden als zogenaamde ‘wegbereiders’ voor de sociaal-wetenschappelijke bestudering van het recht. De nadruk komt te liggen op de sociale verschijnselen die zij waarnamen en wilden analyseren. Gezien zal worden, dat deze auteurs de sociale verschijnselen niet zagen als weerslag van ideeën, maar als iets materieels en iets dat geproduceerd wordt door de andere sociale verschijnselen. Zij vertegenwoordigen dus het materialisme (in tegenstelling tot het idealisme).

Waarmee startte het materialisme?

De start van het historisch materialisme is tegelijk met die van het marxisme. Marx en Engels hielden zich destijds bezig met de analyse van de tegenstellingen tussen rijk en arm in hun tijd. Zij beschrijven het economische verloop als de mens (die produceren als belangrijkste eigenschap heeft) steeds minder verbonden is met de productiemiddelen. De mens heeft geen directe beschikking meer over zijn product en deze wordt een circulatieobject op de vrije markt, die door anderen wordt beheerd. De bezittende klasse gaat hier profijt van trekken, niet de arbeidersmassa. Dit economische verloop ligt aan de grondslag van alles: de bezittende klasse consumeert de economische vooruitgang.

Horkheimer en Adorno kwamen op in de jaren ’20 van de vorige eeuw. Zij oriënteerden zich breder: de politiek, cultuur, recht en idealen gingen een rol spelen.

Foucault laat zien dat het ‘weten’ het product is van een bepaalde tijd en mentaliteit. Hij dook hiervoor zelf de archieven in en baseerde zich niet op eerdere theorieën.

Het tijdperk van de Verlichting stond synoniem aan de opkomst van de Rede en de Vrijheid. De burgers werden voorwaarden meegegeven voor een rechtvaardige wereld en tegelijk ook het vermogen om een technisch apparaat te ontwikkelen en maatschappelijke groepen die beschikten over de macht om over dit apparaat te beschikken. De vruchten van de Verlichting worden echter alleen in de materiële zijde geïnvesteerd.

In 1933 werd het Institut für Sozialforschung gesloten. Habermas, die hier jaren hoogleraar was geweest, startte een nieuwe generatie van de Frankfurter Schule. Hij concentreerde zich ook op de actuele sociale tegenstrijdigheden die zich voordeden tijdens zijn loopbaan. Het gaat om:

• Jaren 50/60: tegenstrijdigheid tussen het goed hebben en het allemaal maar laten gebeuren tot uitdrukking in de bewegingen tussen de consumptiemaatschappij en voor de democratisering;

• Jaren 70/80: de verzorgingsstaat stond met het welzijn door alle lagen van de bevolking in de aandacht, maar tegelijkertijd was er ook verzet tegen de bureaucratisering en de juridisering van de gehele maatschappelijke wereld, inclusief de individuele wereld;

• Eind jaren 80: hier draaide het vooral om de organisatorische en technische innovaties en verlies van waarden en normen onder de burgers.

Habermas laat in zijn studie zien dat in de 18e eeuw het concept burgerlijke openbaarheid steeds meer gestalte kreeg onder invloed van de groeiende rijkdom en de economische zelfstandigheid van de stedelijke burgerij. Deze openbaarheid heeft model gestaan voor het organisatieprincipe van de burgerlijke rechtsstaat. Habermas gaat er verder vanuit dat alle tijden veranderen en dat de kennis over de voorbije sociale ontwikkelingen bij die ontwikkelingen achterblijft.