De Rechter en de Vrije Wil - Buruma - 2006 - Artikel

Een strafbepaling bestaat uit een handeling en de daarbij behorende schade en uit de schuld of opzet. Willens een wetens de aanmerkelijke kans van een gevolg van je handelen aanvaarden is opzet. Als de verdachte die iemand gedood zou hebben daarbij ook nog de tijd heeft gehad hier rustig over na te denken is er sprake van voorbedachte raad, wat het delict moord oplevert dan ernstiger is dan doodslag.

Het probleem in de rechtszaal is dat veel verdachten hun handelingen en/of de opzet ontkennen, de rechter zal dit opzet dus uit uiterlijke omstandigheden af moeten leiden. De meeste mensen vinden dit raar aangezien zij bij opzet toch de eigen wil als een ultieme bron van alle beslissingen zien. Een beslissing komt echter ook altijd door externe omstandigheden tot stand, zoals gelijktijdige omstandigheden (iedereen stemt ja in een vergadering dus doe jij dat ook maar) of historische omstandigheden (Je toch vasthouden aan je eerder voornemen om ja te stemmen terwijl je eigenlijk overtuigd bent tegen te stemmen).

De meeste mensen menen hier echter niet teveel aan gebonden te zijn en toch een vrije wil te hebben en externe invloeden hebben ook niet in dezelfde mate invloed op verschillende mensen. Veel psychologen denken dat het logisch redeneren vaker het doel heeft genomen beslissingen te beargumenteren dan dat het leidt tot het nemen van beslissingen. Uiteindelijk zijn er zoveel externe factoren die een rol spelen bij het keuzeproces dat de echte keuzevrijheid vaak zeer beperkt is. De jurist zal over het algemeen het bestaan van deze omstandigheden wel erkennen maar staat hier vaak wat onverschilliger tegenover en zou het bestaan van een vrije wil niet snel ontkennen. Het gevoel een vrije wil te hebben hangt samen met ons vermogen tot zelfreflectie, waardoor we ons leven kunnen beteren, dit wordt de gewetensfunctie genoemd.

Deze interne criticus moet niet gezien worden als een stemmetje dat in je hoofd zit maar als een ingewikkeld neurologisch proces waarbij ook van alles mis kan gaan(denk bijv aan een gebrek aan impulscontrole). Het geweten ontwikkelt zich ook met de jaren door middel van ervaring. Hierdoor worden mensen nadat ze met de jaren veel ervaringen en emoties verwerkt hebben begripvoller en genuanceerder.

Tijd een plaats spelen ook een rol bij de ontwikkeling van het geweten,  doordat we tegenwoordig minder tegen elkaar preken is de rol van emoties als schaamte schuld en spijt heel erg veranderd. Door de afname van het geloof in de samenleving worden ook typisch Christelijke waarden als doorzettingsvermogen, incasseringsvermogen, verantwoordelijkheidsbesef en soberheid minder bij de innerlijke evaluatie betrokken. Tegenwoordig staan flexibiliteit, het vermogen om goed te luisteren, samenwerken en genieten meer centraal. In plaats van dat men streeft naar het verbeteren van de wereld past men zich tegenwoordig steeds maar aan de wereld aan, men beoordeelt zichzelf niet zozeer meer op integriteit en karaktervrijheid maar meer op gedrag en resultaten op maatschappelijk vlak.

Het bestaan van een vrije wil moet wel worden aangenomen, omdat de maatschappij dit nodig heeft. Verkiezingen zouden anders niet serieus te nemen zijn en we zouden niet met elkaar kunnen samenleven als niemand verantwoordelijkheden draagt. Aangezien sommige delicten impulsief worden gepleegd en sommige daders duidelijk niet voldoende bij zinnen zijn zitten de begrippen wil en geweten de strafjurist nog weleens in de weg, echter wordt er alleen in hele extreme gevallen geoordeeld dat de verdachte niks toegerekend kan worden, meestal wordt er voor verminderde toerekeningsvatbaarheid gekozen. Hiermee gaat hij toch weer uit van wilsvrijheid, maar omgekeerd zie je ook rechters er rekening mee houden dat een verdachte onder invloed van zijn geweten tot inkeer kan komen. Hiermee postuleert de rechter de vrije wil. Als hij dit niet doet wordt de weg naar een dictatuur op filosofisch niveau geopend en als het bestaan van het geweten ontkent zou worden worden mensen gedegradeerd tot machines.