Hoorcollege Thema 10 ‘Vrijheid’

Vorige week hebben we gekeken naar onze rechtvaardige orde waar we vrijheid, gelijkheid en solidariteit mee nastreven. Deze week gaan we in op het begrip vrijheid.

Vrijheid als voorwaarde van het recht

Vrijheid (in psychologische zin) wordt in recht verondersteld en brengt verantwoordelijkheid met zich mee. De verantwoordelijkheden bestaan uit het beschikken over een vrije wil, het maken van doelbewuste keuzes en het verantwoordelijk zijn voor deze keuzes.

Wij vinden dat bepaalde groepen geen keuzes kunnen maken op basis van de rede en daardoor (nog) geen juridische verantwoordelijkheid hebben. Voorbeelden zijn:

• Kinderen
• Ontoerekeningsvatbare (door een psychische stoornis beschikken ze niet over een vrije wil)

Vrijheid en verantwoordelijkheid in het strafrecht

• Wij kennen een systeem van schuldstrafrecht, waar schuld en/of verwijtbaarheid noodzakelijk zijn voor veroordeling.
• Door strafuitsluitingsgronden (de daad kan gerechtvaardigd worden en/of de dader kan het niet verweten worden) kunnen mensen niet onder een veroordeling uitkomen
• De groepen die niet verantwoordelijk kunnen zijn, zijn kinderen (tot 12 jaar nooit aansprakelijk, van 12 tot 16 kennen we het jeugdrecht) en ontoerekeningsvatbare

Vrijheid en verantwoordelijkheid in het privaatrecht

• Overeenkomsten (vrijwillge relatie) kunnen gesloten worden door handelingsbekwamen.
  Groepen die handelingsonbekwaam zijn onder curatele gestelde, mensen met een psychische stoornis en kinderen onder sommige omstandigheden.
• Een overeenkomst wordt gesloten door een aanvaarding van een aanbod dat geschiedt op basis van vrije wil. Omstandigheden waarbij er geen sprake is van vrije wilsvorming zijn bijvoorbeeld dwang, overmacht, dwaling, bedrog.
• Onvrijwillige relaties, bijvoorbeeld in de vorm van een onrechtmatige daad, kunnen wel worden aangegaan door handelingsonbekwamen.

Vrijheid als ideaal van het recht

(Individuele) vrijheid als ideaal houdt in dat ieder zelf keuzes kan maken over hoe hij zijn leven inricht. De mens is autonoom en beschikt over zichzelf (zelfbeschikking). Wel is er een relatie tussen het individuele en het sociale, vooral tussen de burger en de staat. Deze relatie kunnen we uitdrukken in negatieve en positieve vrijheid.

Negatieve vrijheid

• X is vrij van y tot z

• Geen positieve belemmeringen in de vrijheid. Positieve belemmeringen is de storende aanwezigheid van obstakels, door andere mensen opgeworpen

• Vrij van overheidsbemoeienis

• Vastgelegd in de klassieke grondrechten

• Wel verwachten we dat de overheid de uitoefeningn van onze grondrechten mogelijk maakt (denk aan het opzetten van stembureaus)

Positieve vrijheid

• X is v rij door Y tot Z

• Geen negatieve belemmeringen. Negatieve belemmeringen is de storende afwezigheid van dingen die je nodig hebt

• Vrij door overheidsbemoeienis (inspanningsverplichting van de overheid)

• Vastgelegd in de sociale grondrechten

Locke en ‘het sociale contract’

Locke werkt zijn ideen over vrijheid en de staat uit in de second treatise. Hier geeft hij antwoord op de vragen naar de gronden én grenzen van de staatsmacht.

Hij gaat uit van de natuurtoestan waarin iedereen perfecte gelijk en vrij is. Dit zorgt ervoor voor interperetatieproblemeen, handhavingsprobleem en uitvoeringsprobleem. Deze problemen in de natuurtoestand leiden tot veel onzekerheid.

Om deze onzekerheid te vermijden komt Locke met een sociaal contrac: een overeenkomst tussen burgers waarin leden van de samenleving aan sommigen overheidsmacht gaven. In ruil hiervoor moet deze overheid voor de burgers zorgen. Hij zag dus een politieke gemeenschap voor, door en van het volk; een liberale, democratische rechtsstaat.

Mill en het ‘schadebeginsel’

Het schadebeginsel houdt in dat iedereen vrij is mits ze niemand schaden met hun handelingen. Het schadebeginsel van Mill bestaat uit een positieve en een negatieve stelling.

De positieve stelling

De positieve stelling laat zich uit over wanneer de overheid mag ingrijpen. Er zijn twee varianten. De sterke variant gaat ervan uit dat enkel en alleen schade overheidsingrijpen rechtvaardigt. Wij houden het bij de zwakke variant: ook het voorkomen van schade rechtvaardigt overheidsingrijpen (denk aan persoonlijke schade en publieke schade). Met schade bedoelen we wanneer een ander in zijn belangen geraakt wordt, in termen van zijn rechten (vergelijkbaar met de onrechtmatige daad).

De negatieve stelling

De negatieve stelling laat zich uit over wanneer de overheid absoluut niet mag ingrijpen. Namelijk op basis van antimoralisme, paternalisme en aanstoot.

Antimoralisme

Het schadebeginsel zelf is een moreel beginsel (respect voor autonomie en zelfbesckking) maar wat niet kan is er dat er door de wet een moraal wordt opgelegd. Een voorbeeld is dat de staat geen verbod mag instellen op homoseksualitiet, alcohol, abortus etc.

Paternalisme

De overheid mag zich niet opstellen als zorgzame vader. Dit houdt in dat de overheid niet mag ingrijpen om burgers van zichzelf te beschermen (‘doe dit niet want het is niet goed voor je’).

Aanstoot

Alleen omdat iemand iemand aanstoot neemt aan bepaald gedrag van een ander, rechtvaardigt dit niet meteen overheidsoptreden. Stel dat iemand beledigd is door het homeseksuele koppel dat naast hem woont. Dit betekend niet dat de overheid dan homosekusalitiet kan of dient te verbieden.

De context is echter bepalend. Er geldt namelijk een uitzondering als er sprake is van een ongewenste en onvrijwilloge confrontatie. Dit rechtvaardigd overheidsoptreden.

De uitzondering op de uitzondering is wanner men aanstoot neemt aan de uitspraken van een ander. Dit valt onder de vrijheid van meningsuiting en rechtvaardigd dus geen overheidsoptreden.

Werkgroep Thema 10 ‘Vrijheid’

Negatieve en positieve vrijheid

Negatieve vrijheid is de afwezigheid van positieve belemmeringen. Positieve belemmeringen zijn de storende aanwezigheid van obstakels die door andere mensen opgeworpen zijn. De kern van positieve belemmeringen zijn fysieke dwang en dreiging met geweld. Je bent dus vrij in negatieve zin als je niet opgesloten zit en bedreigd wordt. Negatieve vrijheid hangt samen met de klassieke grondrechten.

Positieve vrijheid bestaat uit de afwezigheid van negatieve belemmeringen. Negatieve belemmeringen zijn de storende afwezigheden van dingen die je als mens nodig hebt. Je bent vrij in positieve zin als je niet door armoede, ziekte, gebrek aan intelligentie afgehouden wordt van het nastreven van je dromen. Positieve vrijheid hangt samen met de sociale grondrechten.

De paradox van vrijheid

De paradox omtrent veiligheid. Wanneer er zijn regels zijn, is er geen vrijheid (natuurtoestand). Om chaos in de natuurtoestand te voorkomen moet de overheid immers regels stellen die burgers beperken in hun vrijheid. Echter, wanneer er teveel regels zijn, neemt de vrijheid van de burger weer af (dictatuur). Tussen deze twee uitersten ligt het optimum: de perfecte balans tussen regels en vrijheid.

Locke

Locke was een verlichte geest in een tijd die (nog) niet verlicht was. Hij meende dat iedereen perfect gelijk is aan elkaar. Hij gaat bij zijn gedachte-experiment uit van een natuurtoestand, waaruit hij vervolgens kijkt hoe de overheid het beste opgebouwd kan worden. In deze natuurtoestand zijn er geen regels, is er geen gezag en gold het recht van de sterkste. Doordat er geen regels waren, was er ook zeer weinig vrijheid. Er lag namelijk overal gevaar op de loer. Locke vond dat een overheid zich alleen moest bemoeien met de volgende drie gebieden:

1. beschermen van eigendom
2. vrijheid
3. gezondheid van burgers

Om dit te bewerkstelligen kwam hij met het ‘sociale contract’. Dit was een overeenkomst tussen burgers in de natuurtoestand waarin leden van de samenleving overheidsmacht aan sommigen gaven en in ruil daarvoor moet deze overheid zorgen voor de 3 kernwaarden. Mensen waren hiertoe bereid om de onzekerheid die de natuurtoestand met zich meebracht, weg te nemen.

Mill

Mill heeft het ‘schadebeginsel’ geïntroduceerd: iedereen burger is vrij zijn eigen leven naar eigen inzicht vorm te geven zolang hij anderen niet schaadt. Het schadebeginsel kent een positieve en een negatieve stelling. De positieve stelling is dat de overheid strikt neutraal zijn en mocht alleen optreden om schade te voorkomen. De negatieve stelling bestaat uit 3 onderdelen. Het zijn gevallen waarin overheidsingrijpen vooral niet mag:

1. antimoralisme
2. antipaternalisme
3. aanstoot

Een uitzondering: wanneer mensen aanstoot aan iets nemen is het dus niet de taak van de overheid om in te grijpen tenzij het aanstootgevende openbaar obsceen gedrag betreft (verwerpelijk seksueel gedrag).

De uitzondering op de uitzondering: De uitzondering hierop is dat je wél obscene of aanstootgevende uitspraken mag doen in het openbaar want dit hangt samen met de vrijheid van meningsuiting.

SGP zaak

Bij de SGP hebben vrouwen geen passief kiesrecht, ze stellen dat vrouwen ondergeschikt zijn aan de man omdat dit zo in de Bijbel staat. In cassatie besloot de Hoge Raad de vrijheid van godsdienst echter te beperken op grond van art 9 EVRM, dit was mogelijk omdat aan alle vereisten voor een mensenrechtelijke beperking voldaan was.

Het doel van deze beperking dat hier mee gediend wordt is de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. De ‘anderen’ in dit geval zijn vrouwen die bij de SGP aangesloten zijn en zich verkiesbaar willen stellen. Ook vind de Hoge Raad deze beperking noodzakelijk in een democratische samenleving, tevens kan dit doel niet op een andere manier bewerkstelligt worden. In deze zaak staat het gelijkheidsbeginsel dus boven het grondrecht vrijheid, aldus de Hoge Raad.