Deze samenvatting is geschreven in collegejaar 2012-2013.

Rectificatie Staats- en Bestuursrecht (deel 2), thema 8

Het eerste deel over grondwetsherziening van thema 8 moet vervangen worden door deze tekst over 'Het Statuut'

Het Statuut

Geschiedenis

In 1954 werd een Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden aanvaard. Nederland, Suriname en de Nederlandse Antillen vormden tezamen het Koninkrijk der Nederlanden. Het Statuut was voortaan de hoogste staatsregeling in plaats van de Grondwet (art. 5 lid 2 Statuut). In 1975 eindigde de statutaire band met Suriname. Tot 10 oktober 2010 (en sinds 1986) omvatte het koninkrijksverband drie landen, namelijk Nederland, de Nederlandse Antillen en Aruba. Na 10 oktober 2010 is de Nederlandse Antillen opgehouden met bestaan. De opheffing van het land Nederlandse Antillen is gepaard gegaan met de vorming van twee nieuwe landen van het Koninkrijk: Curaçao en Sint Maarten (art. 1 lid 1 Statuut). Hiernaast zijn er drie andere eilanden aan het Koninkrijk toegevoegd: Bonaire, Sint Eustatuis en Saba (BES-eilanden).

Hoofdlijnen

Het Statuut kan men schetsen in een aantal hoofdlijnen. Het Koninkrijk vormt een associatie van landen die trekken heeft van een federatie (bondsstaat), maar wel een eigensoortige. Het Statuut kent een kroon van het Koninkrijk, een ministerraad en een Raad van State van het Koninkrijk, alsook een koninklijke en wetgevende macht voor het Koninkrijk. Er is sprake van marginale correcties en aanvullingen op deze ambten en bevoegdheden van de organen zoals die in de Grondwet staan. De Nederlandse koning is ook de koning van het Koninkrijk. De Raad van State van het Koninkrijk is dezelfde Raad van State als die van Nederland. De Nederlandse ministerraad is de ministerraad voor het Koninkrijk, aangevuld met de gevolmachtigde ministers van de andere landen (art. 7 Statuut). De wetgever van het Statuut is de Nederlandse wetgever.

De Hoge Raad oordeelt over de cassatiezaken die gaan over rechtszaken in Curaçao, Sint Maarten, Aruba en de BES-eilanden (art. 23 Statuut).

De associatie van landen wordt sterk beheerst door de Nederlandse ambten en bevoegdheden. Dat blijkt voornamelijk uit de wetgeving in aangelegenheden van het Koninkrijk. Men zou denken dat dit door de wetgever op Koninkrijksverband zou gebeuren. Hier gaat art. 4 lid 2 Statuut ook vanuit, maar als men de artikelen 14 en verder van het Statuut beziet, dan luidt de conclusie anders. Ten eerste is de regeling van Koninkrijksaangelegenheden mogelijk in de Grondwet en internationale regelingen, artikelen 5 lid 1 en 14 lid 1 Statuut. Ten tweede stelt art. 14 lid 3 Statuut dat regelen betreffende aangelegenheden van het Koninkrijk, die niet in Aruba, Curaçao of Sint Maarten gelden, bij gewone Nederlandse wet of algemene maatregel van bestuur worden gesteld. Ten derde opent art. 14 lid 4 Statuut de mogelijkheid tot delegatie aan een regering of wetgever van één van de landen, dus aan een niet gezamenlijk ambt. Als laatste schrijft het Statuut een regeling van een aangelegenheid van het Koninkrijk bij landsverordening voor, artikelen 30 en 31 Statuut (krijgsmachtaangelegenheden).

Gevolmachtigde ministers nemen deel aan het overleg in de raad van ministers over aangelegenheden die het betrokken land aangaan. Artikelen 11 en 45 Statuut geven aan om welke aangelegenheden het gaat.

Als een gevolmachtigde minister deelneemt aan het overleg in de ministerraad, dan kan art. 12 Statuut van belang zijn. In dit artikel is de bezwarenprocedure, ook wel intern appel genoemd, vervat.

Hoe zijn nu de bevoegdheden voor wetgeving, bestuur en rechtspraak tussen de Koninkrijksambten verdeeld? Art. 3 Statuut geeft de belangrijkste acht onderwerpen weer, die tot de aangelegenheden van het Koninkrijk behoren. Ook andere onderwerpen kunnen via art. 55 Statuut in gezamenlijk overleg tot aangelegenheden van het Koninkrijk worden verklaard. In art. 5 lid 1 Statuut zijn nog andere onderwerpen te vinden.

Is er in het Statuut niets geregeld over een aangelegenheid van het Koninkrijk, dan behartigen Nederland, Curaçao, Sint-Maarten en Aruba zelfstandig hun eigen aangelegenheden (art. 41 Statuut).

De Grondwet moet het Statuut in acht nemen (art. 5 lid 2 Statuut). Kan de Grondwet aan het Statuut worden getoetst? Artikelen 49 en 50 Statuut bevatten bepalingen omtrent de normenhiërarchie en de toetsingsbevoegdheid aan het Statuut. De rechter is toetsingsbevoegd, tenzij het gaat om toetsing van formele wetten aan het Statuut (Harmonisatiewetarrest: HR 14 april 1989, NJ 1989, 469).

Herziening Statuut

In art. 55 Statuut staat dat de wijziging van het Statuut moet plaatsvinden bij rijkswet en daarvoor gelden bijzondere procedurele eisen. Tot bekrachtiging van een door de Staten-Generaal aangenomen rijkswet mag eerst worden overgegaan, nadat dit voorstel door Aruba, Curaçao en Sint Maarten bij landsverordening is aanvaard. Een ontwerp van een zodanige landsverordening eist twee lezingen door de Staten van de genoemde landen, tenzij al in de eerste lezing een 2/3 meerderheid wordt behaald. Hier is geen sprake van ontbinding van Kamer of Staten. Als een wijziging van het Statuut afwijkt van de Grondwet geldt voor de Nederlandse ambten de procedure van grondwetsherziening, maar zonder het vereiste van 2/3 meerderheid in tweede lezing. Via deze procedure jo. 142 Grondwet kan de Grondwet worden gewijzigd zonder de 2/3 meerderheid.

Art. 56 Statuut geeft aan hoe het is geregeld met de overgang: bestaande lagere regelingen behouden hun gelding totdat een specifieke voorziening is getroffen om hen met de hogere regeling in overeenstemming te brengen.

Concensusrijkswetten

Nederland, Curacao, Sint-Maarten en Aruba hebben zeggenschap over de eigen landsaangelegenheden. Dit uitgangspunt heeft op 10 oktober 2010 geleid tot een andere invulling. Er werd afgesproken een aantal landsaangelegenheden gezamenlijk te regelen en deze neer te leggen in consensusrijkswetten. Het gaat voornamelijk om het openbaar minister, de Raad voor de rechtshandhaving, de inrichting van de rechterlijke organisatie, het toezicht op financiën en de politie. De kern voor deze consensusrijkswetten is vervat in art. 38 lid 2 Statuut: in onderling overleg kan worden bepaald dat zo’n regeling bij rijkswet of bij algemene maatregel van rijksbestuur wordt vastgesteld. Onderling overleg wordt dan gezien als consensusvereiste. Deze consensus wordt bereikt door overeenstemming te hebben over zowel vorm als inhoud van de te treffen regeling.

De hoofdlijnen van de consensusrijkswetten zijn als volgt. In de eerste plaats is er de Rijkswet Gemeenschappelijk Hof van Justitie. Deze Rijkswet regelt de rechterlijke organisatie van alle Caribische eilandgebieden. Ook de BES-eilanden vallen onder dit gebied. De Rijkswet bepaalt in art. 2 dat de rechterlijke macht in het Caribische gebied bestaat uit de gerechten in eerste aanleg en het gemeenschappelijk hof van justitie. De drie Caribische landen Curaçao, Sint-Maarten en Aruba bezitten elk een gerecht in eerste aanleg. De BES-eilanden hebben gezamenlijk een gerecht in eerste aanleg. In de gerechten in eerste aanleg wordt recht gesproken in enkelvoudige kamers. Het gemeenschappelijk hof van justitie is de appelcollege en spreekt recht in meervoudige kamers. Rechters kunnen zowel bij het gerecht in eerste aanleg als bij het hof worden aangesteld.

Zowel de inrichting als de organisatie van het hof en de rechtspositie van de leden kennen eenzelfde wettelijke structuur als de Nederlandse rechterlijke macht.

In de tweede plaats is er de Rijkswet openbaar ministerie voor Curaçao en Sint-Maarten, die ook voor de BES-eilanden geldt. Het OM bestaat voor elk van de landen uit het parket in eerste aanleg en het parket van de procureur-generaal. Het OM van elk land valt onder het gezag van de minister van justitie van dat land.

Ten slotte is er nog de Rijkswet financieel toezicht Curaçao en Sint-Maarten. Er is een College financieel toezicht, bestaande uit vier leden. Dit College is belast met het toezicht op de toepassing van de vastgestelde financiële normen bij de uitvoering en verantwoording van de begroting. Ook toetst zij of is voldaan aan de voorwaarden voor kredieten en leningen.

BES-eilanden

De BES-eilanden maken deel uit van het Koninkrijk en zijn openbare lichamen in de zin van art. 134 Gw. De Wet openbare lichamen BES (WolBES) bepaalt dat de BES-eilanden een eilandsraad (ipv een gemeenteraad) en een bestuurscollege (ipv een college B&W) hebben. Ook treedt een gezaghebber op in plaats van de burgemeester.

In de Invoeringswet openbare lichamen BES (IBES) is bepaald dat de bestaande Nederlands-Antilliaanse wettelijke voorschriften blijven gelden met de rang van hun Nederlandse equivalent, tenzij deze in strijd is met de Grondwet of ander (internationaal) recht. De eilandsverordeningen houden hun status als verordening. De IBES bepaalt ook dat andere (Nederlandse) wetgeving alleen op de BES-eilanden gaat gelden als dit in het wettelijk voorschrift staat genoemd.

Curaçao, Sint-Maarten en Aruba

Aruba, Curacao en Sint Maarten bezitten allen een eigen Grondwet, welke Staatsregeling heet. De Staatsregelingen worden bij landsverordening vastgesteld.

De ambtenorganisatie van deze landen is analoog aan die van Nederland. De regelgeving komt tot stand door de regering in samenwerking met de Staten (landsverordening), door de regering (landsbesluiten) en door ministers (ministeriele verordening). De uitvoerende macht is in handen van de regering. Rechtspraak vindt plaats in eerste aanleg door de Gerechten in Eerste aanleg en in hoger beroep door het Gemeenschappelijk Hof van Justitie. De Hoge Raad treedt op als cassatierechter (www.rechtspraak.nl).